1. فلولا نفر من كل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون. 2. آیا بهتر این است كه انسان در معارف و مسائل دینی هرچه بیشتر تعمق و تفكر كند یا بهتر این است كه در مقابل امر دین متعبد و تسلیم باشد و شعارش این باشد: بدانچه انبیا گفتند آمنّا و سلّمنا؟ 3. فوایدی كه تفكر دارد چیست و فوایدی كه تسلیم و تعبد دارد چیست؟ 4. آیا سؤال بدعت است، آنچنان كه به نقل احمد امین (رجوع شود به ورقه های «قضا و قدر» ) از احمد بن حنبل و به نقل محجة البیضاء (رجوع شود به ورقه های «توحید- معرفة اللّه» ) از مالك بن انس نقل شده درباره ی رؤیت خداوند یا درباره ی استواء بر عرش: الكیفیة مجهولة و السؤال بدعة [1]، یا سؤال و كاوش و تحقیق جایز است؟ (رجوع شود به ورقه های «سؤال از عالم» ) و همچنین آیا تمنطق تزندق است؟ - رجوع شود به ابن تیمیه. در سفینة البحار ماده ی «سئل» از امام باقر نقل می كند: الا ان مفتاح العلم السؤال. [و انشأ یقول: ] 5. سفینه اخبار تفقه در دین را ارجاع می كند به جلد اول بحار، باب 6، ص 54 و جلد 4، باب 20، صفحه 149.

6. سفینه، ذم التفقّه لغیر الدین: عن النبی صلی الله علیه و آله قال: اوحی اللّه [عزوجل] الی بعض انبیائه: قل للذین یتفقّهون لغیر الدین. . . 7. ایضاً سفینه، الصادقی: من كان من الفقهاء صائناً لنفسه حافظاً لدینه مخالفاً علی هواه مطیعاً لامر مولاه، فللعوام ان یقلّدوه. ایضاً عن الرضا علیه السلام قال: من علامات الفقه الحلم و العلم و الصمت. . . ایضاً قال بعض الاعلام (راغب ظ) : الفقه هو التوصل الی علم غائب بعلم شاهد و یسمی العلم بالاحكام فقهاً و الفقیه الذی علم ذلك و اهتدی به الی استنباط ما خفی علیه.

و فی الحدیث: من حفظ علی امتی اربعین حدیثاً بعثه اللّه فقیهاً عالماً.

قال بعض الشارحین: لیس المراد به الفقه بمعنی الفهم فانه لایناسب المقام، و لا العلم بالاحكام الشرعیة عن ادلتها التفصیلیة فانه مستحدث بل المراد به البصیرة فی امر الدین، والفقیه اكثر ما یأتی فی الحدیث بهذا المعنی، فالفقیه هو صاحب البصیرة و الیها اشار علیه السلام بقوله: لایفقه العبد كل الفقه حتی یمقت الناس فی ذات اللّه و حتی یری للقرآن وجوهاً كثیرة ثم یقبل علی نفسه فیكون لها اشد مقتاً. ثم قال: هذه البصیرة اما موهبیة و هی التی دعا بها النبی لامیرالمؤمنین حین ارسله الی الیمن حیث قال: «اللهم فقّهه فی الدین» او كسبیة و هی التی اشارالیها امیرالمؤمنین علیه السلام حیث قال لولده الحسن: و تفقّه یا بنیّ فی الدین. 8. ایضاً سفینه: قال ابن الجوزی فی نقد العلماء فی تلبیس ابلیس علی الفقهاء: كان الفقهاء فی قدیم الزمان. . .

9. رجوع شود به ورقه های «توحید- معرفة اللّه» .

10. آیا دین شناسی و اسلام شناسی هم در دنیا داریم یا اینكه اسلام شناخته شده هست، اما باید بدانیم كه هر چیزی دو نوع شناختن دارد: سطحی و عمیق، مثلاً بدن انسان و. . .

حتی افرادی مثل سعدی و مولوی و حافظ امروز متخصص شناسایی دارند كه تمام عمرشان صرف شناختن آنها از لحاظ مطالعه در آثار آنها می شود، و همچنین در مسلكها نیز مثلاً كمونیسم شناس یا كارشناس كمونیسم لازم است.

11. «علیكم بدین العجایز» از كیست و آیا درست است یا نه؟ این جمله طبق آنچه در پاورقی محجة البیضاء، جلد 5، ص 134 آمده است، از سفیان ثوری است و در هیچ اصلی از شیعه و سنی دیده نشده است، سخن یك عالم سنی است. در عین حال قابل توجیه است كه مقصود، كیفیت ایمان و اطمینان است نه ماده ی مورد ایمان و اعتقاد (داستان میرزای قمی و كشاورز قمی) .

12. قرآن ابوابی از معارف عمیق برای بشر گشوده است. در حدیث است كه خداوند می دانست در آخرالزمان متعمقینی می آیند، لهذا «قل هواللّه احد» و آیات اول سوره ی حدید را نازل كرد. رجوع شود به ورقه های «توحید- معرفة اللّه» ، كلام امام باقر در معنی «الصمد» .

13. جل جناب الحق عن ان یكون شریعة لكل وارد او یطلع علیه الاّ واحد بعد واحد. و لذلك فان ما یشتمل علیه هذا الفن ضحكةللمغفَّل، عبرة للمحصل. فمن سمعه فاشمأز عنه فلیتهم نفسه لعلها لاتناسبه و كل میسر لما خلق له [2] 14. ان ههنا لعلماً جمّاً لو اصبت له حملة. 15. نحن معاشر الانبیاء امرنا ان نكلم الناس علی قدر عقولهم.

مثالهایی در این زمینه.

16. تعطیل و تشبیه 17. بحار، ج 15 (اخلاق) ، ص 194: لیس العبادة كثرة الصلوة و الصوم، انما العبادة التفكر فی امر اللّه عزوجل. 18. تعمق در فلسفه ی عبادات 19. چهار طریقی كه در احتجاجات قرآن برای ارزش دادن قرآن به عقل ذكر كردیم 20. عبادت بدنی، مالی، فكری. سومی از مختصات اسلام است.

21. مقایسه میان ربیع بن خُثَیم و ابوذر غفاری 22. در دعاست: واجعل النور فی بصری و البصیرة فی دینی 23. چرا اجر عالم مضاعف است؟ 24. بدعتها و تحریفهایی كه از راه دشمنان زیرك به وجود می آید و ماركهای اشتباهی كه به بازار می آورند، به چه وسیله غیر از تعقل و تفكر می توان [با اینها] مبارزه كرد؟ 25. نقش روحانیت 26. بدعتها و تحریفهایی كه دوستان نادان از راه عدم تعقل به وجود می آورند 27. قشریون و لُبّیون و مبارزه ی آنها با یكدیگر 28. شبستری می گوید (رجوع شود به شرح لاهیجی، صفحه ی 144) : لاهیجی در شرح، جمله ی «علیكم بدین العجایز» را به صورت حدیث نبوی نقل و قبول می كند ولی توجیه می كند، می گوید (ص 146) :

«بدان كه به حقیقت، معنی این حدیث این است كه در جمیع احكام شرعیه از مأمورات و منهیات كه دین (شریعت) عبارت از اوست باید به طریق انقیاد و متابعت همچو عجایز باشند و به عقل و هوای نفس تصرفی در آن ننمایند و بی ضرورتْ تأویلی كه خلاف ظاهر باشد نكنند، كه حكمت احكام شرعیه به مجرد عقل دریافته نمی شود، نه آنكه ترك تفكر در معرفة اللّه نمایند و از طلب باز ایستند و همچو عجایز در خانه ی تقلید محض ساكن شوند. » 29. مولوی در دفتر ششم، ص 649، سطر 7 (چاپ میرخانی) می گوید: بنابراین مولوی این جمله ی منسوب را توجیه دیگری می كند و آن اینكه انسان باید مانند عجایز حالت تسلیم و انقیاد و احساس عجز خود را داشته باشد. درواقع از كلمه ی «عجوز» نظر به جنبه ی عجز است.

30. در قوانین الاصول، جلد دوم، باب هفتم، قانونی دارد راجع به جواز و عدم جواز تقلید در اصول دین (در ابواب تقلید) . بعد از بحثمفصلی در سه چهار ورق ادله ی كسانی كه نظر و استدلال را لازم می دانند ذكر می كند از آیات وارده در منع تقلید و آیه ی «فاعلم انه لا اله الاّ اللّه» و انعقاد اجماع و یك سلسله اخبار. آنگاه ادله ی مخالفین را ذكر می كند از لزوم دور، و اینكه سیره ی رسول اكرم این بود كه اقرار شهادتین را كافی می دانست.

دلیل سوم مخالفین را این طور ذكر می كند:

الثالث قوله صلی الله علیه و آله: «علیكم بدین العجایز» ولا ریب ان دینهن بطریق التقلید لعدم اقتدارهن (بحسب الغالب) علی النظر. و لفظة «علی» تدل علی الوجوب فیحرم النظر.

آنگاه می گوید:

وفیه منع صحة الروایة عنه صلی الله علیه و آله بل قد قیل انه من كلام سفیان. و المستفاد من كلام المحقق البهائی من حاشیته علی الزبده ان هذا هو حكایة دولابها و كف الید عن تحریكها لاظهار اعتقادها بوجود الصانع المحرك للافلاك المدبر للعالم (برهان محرك اول) والذی ذكره القوشجی [3]فی شرح التجرید و تبعه الفاضل الجواد هو ما روی ان عمرو بن عبید لما اثبت منزلة بین الكفر والایمان فقالت عجوزة: قال اللّه تعالی: هوالذی خلقكم فمنكم كافرو منكم مؤمن، فلم یجعل اللّه من عباده الاّ الكافر والمؤمن، فقال سفیان: علیكم بدین العجایز. اقول والمناسب للمقام هوالحكایة الاولی (حكایة الدولاب) سلّمنا انها روایة لكنها خبر واحد معارض بالقواطع. . . والذی یخالجنی فی وجهه وجهان: الاول ان علیكم بتحصیل الیقین كما حصلته العجوزة فانها جعلت وجودالصانع و كونه مدبر الافلاك و محركها كالمحسوس من وقوف دولابها من الحركة بمجرد تخلیتها عن یدها. والثانی ان الالیق و الانسب فی الاستدلال و الاسلم لكافة الناس و الاسهل لعامتهم هو طریقة الانّ و هوالاستدلال بالاثار علی المؤثر و بالخلق علی الخالق.

31. مطلب از اینجا باید شروع شود كه در اسلام یكی از دستورها تفقه در دین است. تفقه با علم كه اسلام توصیه و تأكید كرده است متفاوت است، زیرا علم از جهت مورد اعم است از علم دین و هر علم مفید دیگر، چنانكه از اخبار و روایات و آیات استفاده می شود (رجوع شود به ورقه های «فریضه ی علم» ) و تفقه اختصاص دارد به دین. دیگر اینكه تفقه، مطلق علم دین نیست، بلكه فهم عمیق و بصیرت در دین است. علم سطحی به مسائل و احكام و آثار دین، علم دین هست اما تفقه در دین نیست.

تفقه همان طوری كه راغب گفته است: التوصل بعلم حاضر الی علم غائب.

فقه الحدیث، فقه الاقتصاد، فقه السیاسة، فقه الهواء، فقه اللغة، فقه الاحكام:

علما از قدیم فهم عمیق و اكتناهی حدیث را فقه الحدیث می نامند. هر چیز را دو نحو می توان فهمید: سطحی و عمقی. مثلاً اگر ببینیم یك كالای معین امسال فراوانتر و ارزانتر است و سال پیش این طور نبود، برعكس فلان كالای دیگر سال پیش فراوانتر و ارزانتر بود، یا یك كالا در عین اینكه فراوانتر از سال پیش است گرانتر است، ممكن است بیش از این چیزی نفهمیم و علت و قانون و قاعده ی این كار را درك نكنیم ولی شخص دیگر قانون این كار و علت بالخصوص [وضعیت ] كالای مورد نظر را بفهمد، این شخص فقه الاقتصاد دارد. همچنین است در مورد گرمی و سردی هوا، حدوث بیماریها، حوادث سیاسی جهان. سیاسیون جهان خود را دارای فقه السیاسه می دانند، همین طور است فقه الاجتماع، فقه الامراض، فقه اللغة. . .

فقها كه علم به احكام شرعیه عن ادلتها التفصیلیه پیدا می كنند، واقعاً عملشان فقه است، فقه الاحكام است. اجتهاد، فقه الاحكام است نه فقه الاسلام به طور مطلق. فرق مجتهد و اخباری به این است كه هر دو درصدد استنباط هستند، چون هر دو با اخبار متعارض و عام و خاص و مطلق و مقید و ضعیف و سقیم روبرو هستند. اخبار عین رساله ی عملیه نیست كه به هیچ نحو استنباط احتیاج نداشته باشد.

چیزی كه هست، یكی دارای فقه الاستنباط [4]است و دیگری نیست.

اكنون باید ببینیم آیا تفقه در دین منحصراً فقه الاستنباط است یا فقه الاستنباط یكی از مصادیق تفقه است. مسلماً منحصر نیست.

لسان آیه و روایات ابا دارد. آیه و روایت می گوید تفقه در دین. دین منحصر به احكام نیست. یا باید توحید و معارف و اخلاقیات و اجتماعیات را از دین خارج كنیم و یا درباره ی آنها روش اخباریین را در احكام پیش بگیریم تا این حصر درست از آب درآید. نه می توانیم آنها را از دین خارج كنیم و نه می توانیم راه اخباریین و ظاهریین را در این قسمتها پیش بگیریم.

تعبیر جامع در مورد «تفقه در دین» این است كه تفقه و بصیرت كامل موقوف به چند چیز است:

1. اسلام اولاً درسهایی دارد و خودش دعوت كرده است مردم را به فهم و حل این درسها. اسلام نه تنها تحقیق در اصول عقاید را واجب شمرده، بلكه خود یك سلسله درسها در این زمینه القا كرده و لهذا امر می كند به تدبر در قرآن. در حدیثی كه در نمره ی 7 ذكر كردیم می فرماید: لا یفقه العبد كل الفقه حتی یمقت الناس فی ذات اللّه و حتی یری للقرآن وجوهاً كثیرة. . . اسلام، هم اصول عقاید تقلیدی را غیركافی شمرده و هم درسهایی در این زمینه القا كرده [5]و هم دعوت كرده به فهم این درسها.

در اخبار نیز وارد شده به این مضمون كه: انتم افقه الناس اذا عرفتم معانی كلامنا. یا: حدیث تدریه خیر من الف حدیث ترویه. . . [6] این درسها منحصر به اصول دین نیست؛ منطق اسلام در اخلاق و تربیت نیز واقعاً درسهای عمیق و گرانبهایی است و فهمیدن آنها بصیرت كامل می خواهد مثل آنچه در باب ترك دنیا، طول امل، «كن لدنیاك كأنك تعیش ابداً» و. . . آمده است.

پس مرحله ی اول بصیرت در دین، درك و فهم درسهای اسلامی است و این متوقف است به اینكه ما بتوانیم ایمان پیدا كنیم اسلام واقعاً یك سلسله درسها داشته است [7]و حداكثرِ مفاهیم اسلامی آن چیزی كه راویان اولیه درك می كرده اند نیست. رب حامل فقه غیر فقیه و رب حامل فقه الی من هو افقه منه. این حدیث نیز مؤید معنی ای است كه ما در مورد تفقه كردیم. ضمناً رجوع شود به ورقه های «علم مطبوع و علم مسموع» .

این مرتبه از تفقه ملازم است با داشتن یك سلسله معارف در الهیات و اخلاقیات و اجتماعیات.

مرحله ی دیگر تفقه همان است كه فقها دارند، یعنی مدالیل ادلّه را و مفاهیم الفاظ را با روشی دقیق فهم می كنند كه ما آن را «فقه الاستنباط» نامیدیم. این مرتبه از تفقه ملازم است با آگاهی كامل از محاورات عرفیه و تعبیرات قانونی و یك سلسله قوانین عقلی در ملازمات و غیره.

مرحله ی سوم از تفقه در دین این است كه ما اجمالاً به دست آوریم اسلام چه هدفهایی درباره ی انسان و اجتماع دارد و چه وسایلی برای رسیدن به این هدفها انتخاب كرده است.

در این مرحله اولاً باید میان هدفها و وسایل فرق بگذاریم (رجوع شود به ورقه های «اجتهاد» و ورقه های «علم» و ورقه های «زمان و مقتضیات آن» و ورقه های «اسلام و مقتضیات زمان» و ورقه های «محبت اولیاء» ) و ثانیاً باید خود هدفها را از لحاظ سبك سنگینی و به تعبیر فقها از لحاظ اهمیت و مهمّیت و باب تزاحم به دست آوریم. در این قسمت نیز خود اسلام ما را راهنماییهایی كرده است، احتیاج به جفر و رمل نداریم. مثلاً اسلام عبادات را سرلوحه ی تعلیمات خود قرار داده است و برای اینها اهمیت فوق العاده قائل است. ما باید سرّ این اهمیت را بفهمیم (رجوع شود به ورقه های «عبادت» و ورقه های «نماز» ) . آشنایی به فلسفه ی احكام نیز نوعی بصیرت در دین ایجاد می كند به شرط آنكه در آن افراط نشود، و ضمناً درجه ی اهمیت را نشان می دهد.

مرحله ی سوم فوق العاده اهمیت دارد [8]و این مرحله است كه اثر اجتماعی فوق العاده دارد. غفلت از این جهت است كه مسلمین را به انحطاط كشانده و توجه به این جهت است كه مسلمین را به سوی اعتلا می برد.

مرحله ی اول در اسلام پیشرویهایی ارزنده داشته است، البته درخصوص اصول عقاید ولی آنها جنبه ی فردی داشته است. لهذا معارف اسلامی گنجینه ی گرانبهایی است. كسانی امثال صدرا در این جهت به مقامات شامخی رسیده اند. ولی در مرحله ی دوم هم كارهایی شده، هرچند كافی و كامل نیست. ولی در مرحله ی سوم كاری صورت نگرفته است.

32. رجوع شود به سفینة البحار، ماده ی «نفر» .

33. شبستری اشعاری لطیف دارد در مراتب عرفان و بصیرت، آنجا كه می گوید: 34. مشخصات دین العجایز چیست؟ خدا را یك تكه نور در فوق آسمانها می دانند، ملائكه را به قول مرحوم آقابزرگ فقط مجرد از تنبان می دانند، یك حاجی لك لك كه مثل آدم سری دارد می دانند.

35. حالت تعبدی كه در حكمای اسلامی نظیر بوعلی و آقا علی نوری دیده می شود.

36. اما برای بصیرت در دین دو راه است: راه تفكر و راه اشراق و الهام. البته این دو راه در مورد معارف غیبی و الهیات صادق است، نه در مورد احكام و اخلاقیات و اجتماعیات.

37. در شرح احادیث مثنوی، صفحه ی 225، این حدیث را از احیاء العلوم، جلد 3، ص 57 نقل می كند و می گوید: مؤلف اللؤلؤ المرصوع، ص 51 آن را موضوع شمرده است. آنگاه می گوید: رجوع كنید به اتحاف السادة المتقین، جلد 7، ص 376 كه درباره ی این حدیث بحث مفیدی كرده و شواهدی بر صحت آن آورده است.

38. داستان جوانی از اهل صفّه: یخفق و یهوی، داستان عنوان بصری و داستان غزالی، كلمه ی علم لدنّی، قد احیا عقله و امات نفسه. . . ، هجم بهم العلم علی حقیقة البصیرة. . . ، ان من احب عباد اللّه. . . ، من اخلص للّه اربعین صباحاً. .

---