گفتیم كه قرآن هم كتاب عقل است و هم كتاب دل، هم كتاب فكر است و هم كتاب عشق و ایمان، هم برای وادار كردن عقل به اندیشیدن است و هم برای شوراندن قلب و برانگیختن قلب. پس قرآن دو مخاطب دارد: با عناصر فكری اش عقل را مخاطب قرار می دهد و با عناصر ذوقی و جمالی و عشقی و عاطفی اش قلب را. با یك زبان با عقل سخن می گوید و با زبانی دیگر با دل، و میان هر دو زبان هماهنگی برقرار كرده است و هنرش و اعجازش در این هماهنگی است. .

در جلسه ی پیش راجع به مخاطب اول و مخاطب كوچكترش یعنی عقل بحث كردیم كه برایش حجیت، اعتبار قائل است و درباره ی شرایط استفاده و موانعش سخن گفته است. اكنون نوبت مخاطب دوم یا مخاطب بزرگتر است كه نامش قلب است. .

اولاً باید بدانیم كه مقصود و منظور از قلب در اصطلاح ادبی عموماً و در اصطلاح قرآن خصوصاً، عضو خاص فیزیولوژیكی كه در طرف چپ بدن قرار دارد نیست، بلكه این نوعی تشبیه است.

همان طوری كه قلب گوشتی مركز و خزانه ای است برای بدن كه خون را از مجاری خاص پخش می كند و از مجاری دیگر وارد می سازد و مركز حیات است، همین طور از نظر ادراكات و احساسات، اندیشه ها، گرایشها، میلها، هیجانها، خشمها، عشقها، آرزوها، امیدها، رنجها، دردها، لذتها، بهجتها، یك مركز وجود دارد كه همه ی این جدولها به آن منتهی می شود. انسان در عین [اینكه ] صدها هزار تكه و قطعه است چون صدها هزار اندیشه و میل و آرزو و امید و ترس و خشم و غیره است، یك چیز است، یك دریاست كه همه ی جویها به آن متصل می شود. عمق این دریا پیدا نیست. این دریا طبقات و لایه های ناشناخته دارد. گاهی چیزهایی از اعماق آن بر سطح آن می آید و به وسیله ی علم بشر شناخته می شود. به هرحال مقصود از قلب، آن لُبّ حقیقت انسان است كه عقل یكی از جدولهاست، همچنان كه هر حسی به نوبه ی خود جویی و نهری و جدولی است. .

حكما و فلاسفه جوهر انسان و حقیقت انسان را همان عقل می دانند و كمال انسان را در كمال عقل، و انسان كامل انسان كامل الادراك است از نظر آنها. ولی عرفا حقیقت انسان را قلب و دل انسان می دانند و مركب پرواز را نه منطق بلكه عشق و تصفیه می شمارند و عقل را چیزی شبیه حس می دانند كه وسیله ای برای زندگی است مانند دست و پا. .

در عصر جدید نیز حكمایی نظیر دكارت حس را وسیله ی زندگی و ارتباط با عالم دانستند نه وسیله ی كشف حقایق، عقل را وسیله ی كشف حقایق شمردند. برگسون آمد و گفت: عقل نیز مانند حس وسیله ی زندگی و ارتباط است نه وسیله ی كشف حقیقت، كشف حقیقت فقط با اشراق و الهام و نیروی عشق میسر است. .

نظر برگسون با آنچه عرفا می گویند نزدیك است، الاّ اینكه عرفا قلب را تنها برای كشف حقیقت نمی خواهند. آنها به معنی ای بالاتر از كشف حقیقت كه عبارت است از وصول به حقیقت و مرتبه ی حق الیقین معتقدند. .

اكنون ببینیم آیاتی از قرآن كه به مسئله ی قلب توجه كرده است چه آیاتی است. .

1. آیات وحی. در این آیات به هیچ وجه وحی به عقل نسبت داده نشده، به قلب نسبت داده شده است. مثلاً: .

. . . ان هو الاّ وحی یوحی. علّمه شدید القوی. ذومرة فاستوی. و هو بالافق الاعلی. ثم دنا فتدلی. فكان قاب قوسین او ادنی.

فاوحی الی عبده ما اوحی. ما كذب الفؤاد ما رأی. . . لقد رأی من ایات ربه الكبری. .

در این آیات، حالات به شكلی بیان شده كه سخن از شهود و تماس و دیدن و نزدیك شدن و لمس كردن است. .

ایضاً: .

نزل به الروح الامین. علی قلبك لتكون من المنذرین. .

ایضاً: .

و لقد ر اه بالافق المبین. و ما هو علی الغیب بضنین. .

ایضاً: سبحان الذی اسری بعبده لیلاً من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی الذی باركنا حوله لنریه من ایاتنا. .

2. آیاتی كه هدف بعثت را تصفیه و تزكیه ی قلب و تقوا و پاكی معرفی می كنند، مثلاً: قد افلح من زكیها. . . و یزكیهم و یعلمهم الكتاب و الحكمة. . . خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزكیهم بها. . . .

3. آیاتی كه از تأثیر اخلاص و عمل در پاكی و صفا و نورانیت و حرارت و ایمان قلب، و تأثیر گناه و آلودگی و هواپرستی در قساوت و آلودگی و كدورت یاد می كنند، مثل: ان تتقوا اللّه یجعل لكم فرقاناً. . . و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا. . . كلا بل ران علی قلوبهم ما كانوا یكسبون. . . ربنا لاتزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا. . . یوم لاینفع مال و لا بنون الاّ من اتی اللّه بقلب سلیم. .

4. آیاتی كه مخصوصاً از ختم قلب و مسخ شدن ماهیت انسان و یا متقابلاً از فتح قلب سخن می گوید: كذلك یطبع اللّه علی كل قلب متكبر جبار(غافر، 35) ، من خشی الرحمن بالغیب و جاء بقلب منیب(ق، 33) ، ان فی ذلك لذكری لمن كان له قلب او القی السمع و هو شهید. .