1. در سوره ی مباركه ی ابراهیم می فرماید: .

و اذ قال ابراهیم رب اجعل هذا البلد امناً واجنبنی و بنیّ ان نعبد الاصنام. رب انهن اضللن كثیراً من الناس فمن تبعنی فانه منی و من عصانی فانك غفور رحیم. ربنا انی اسكنت من ذریتی بواد غیر ذی زرع عند بیتك المحرم ربنا لیقیموا الصلوة فاجعل افئدة من الناس تهوی الیهم و ارزقهم من الثمرات لعلهم یشكرون. .

در سوره ی شوری: قل لا اسئلكم علیه اجراً الاّ المودة فی القربی. .

در سوره ی مریم، آیه ی 96: ان الذین امنوا و عملوا الصالحات سیجعل لهم الرحمن ودّاً. .

حافظ می گوید: 2. در باب عشق و محبت، همان طوری كه در ورقه های

---

گفته شده، اولاً در این جهت باید بحث كرد كه خود عشق و محبت قطع نظر از اینكه نوع عشق، حیوانی جنسی باشد یا حیوانی نسلی باشد یا انسانی باشد و قطع نظر از اینكه محبوب دارای چه صفات و مزایایی باشد، مثلاً دلیر و دلاور باشد یا هنرمند باشد یا عالم باشد یا دارای اخلاق و آداب و صفات مخصوص باشد، آثاری دارد از آن جهت كه انسان را از خودی و خودپرستی خارج می كند.

خودپرستی محدودیت است، حصار است. عشق به غیر مطلقاً، این حصار را می شكند. پست ترین افراد از جهت صفات رذیله كسی است كه هیچ كس را دوست نداشته باشد. این شخص نه شجاع است و نه بخشنده و نه شكیبا و نه رقیق القلب و نه فداكار و نه متواضع و نه مهربان و نه هیچ چیز دیگر. در ورقه های

---

گفتیم كه انسان تا از خود بیرون نرفته ضعیف و جبان و بخیل و حسود و كم صبر و معجب و متكبر است و روحش برق و لمعان ندارد، بلكه نسبت به خودش و نسبت به استعدادات مكتومش كودن و پپه است.

عشق كه آمد قلب ماهیت می دهد [2]، او را شجاع و بخشنده و شكیبا و رقیق القلب و فداكار و هوشیار و با انتباه و چالاك و زبر و زرنگ می كند. به قول مولوی: و به قول حافظ: تأثیر عشق به فرزند در یك مرغ دانه جو و ضعیف كه او را شجاع و فداكار می كند و در یك دختر تنبل و پرخواب و كم طاقت و لوس كه او را هوشیار و چالاك و حساس می كند، هنگام صاحب فرزند شدن خیلی محسوس است. عشق قوای خفته را بیدار و نیروهای بسته و مهار شده را آزاد می كند، نظیر شكافتن اتمها و آزاد شدن نیروهای اتمی.

تجمع و تمركز قوای روحی:

از این نظر است كه درباره ی عشق گفته شده كه اكسیر و كیمیا و قلب ماهیت كن است و اثرش از لحاظ روحی در جهت عمران و آبادی روح است نه در جهت خرابی؛ اگر خرابی و گداختگی هست در ناحیه ی بدن است. از این نظر قلب جوهر می كند، قوای خفته را بیدار می كند، قهرمان می سازد، الهام بخش می شود، شاعر و فیلسوف و هنرمند می سازد، تصفیه می كند و خلیطها را می برد، تفرقه را می برد و تأحّد و توحّد به وجود می آورد، خشونت و غلظت را می برد نرمی و رقّت می دهد و تلطیف عواطف می كند. .

عشق از این نظر اعجاز می كند و مراد می دهد. معنی الهام بخشی عشق جز این نیست كه خود باطن ظهور می كند. «از خود بطلب هر آنچه خواهی كه تویی» . حتی حكما در باب دعا نیز گفته اند كه تحریكِ همت نفس است. به هر حال عشق نفس را تكمیل و استعدادات حیرت انگیز باطنی را ظاهر می سازد [3]، بیش از هر نیروی دیگری حركت می دهد و احیاناً كرامت و خارق عادت به وجود می آورد. آنچه اهل عرفان درباره ی عظمت انسان گفته اند نظرشان به انسان بما هو عاشق است. .

عشق مطلقاً اكسیر است و خاصیت كیمیا دارد، یعنی فلزی را به فلز دیگر تبدیل می كند. مردم هم فلزات مختلفی هستند: الناس معادن كمعادن الذهب و الفضة. .

در زبان شعرا، در باب اثر عشق، بیشتر به دو اثر بر می خوریم:

یكی الهام بخشی و فیاضیت كه: و دیگر تغییر دهندگی و كیمیاگری. اروپاییان عنوان قهرمان سازی و نابغه سازی به عشق می دهند. فروید هم در همین زمینه بحث كرده است. شعرای خودمان عنوان دوا و طبیب هم به او داده اند. مولوی می گوید: ایضاً در تحریك و نیروی عشق می گوید: ایضاً درباره ی نی و ناله های وی كه پیام عشق است می گوید: البته عشق آثار سوء هم دارد كه در ورقه های

---

گفته شده. .

سعدی در «طیبات» تعبیر خوبی راجع به خاصیت تصفیه ی عشق دارد: 3. بحث دوم [4]درباره ی عشق و محبت این است كه علاوه بر عشق حیوانی جنسی و حیوانی نسلی، نوعی دیگر از عشق و جاذبه هست كه عشق معنوی و انسانی است و از غریزه ای ماوراء بقای نسل سرچشمه می گیرد، از عشق به معنویات و مجردات سرچشمه می گیرد. این همان عشق است كه افلاطون و غیر او درباره ی آن بحث كرده اند و شاید عبارت خواجه درشرح اشاراتكه می گوید: «و مبدأه مشاكلة نفس المعشوق للعاشق» ناظر به همین باشد. این عشق است كه مبدأ به اصطلاح ارادت و علاقه مندی و مجذوبیت می شود. این عشق در حكم سیم برقی است كه از وجود معشوق به عاشق وصل می شود و صفات او به این منتقل می شود [5]. این عشق است كه باید گفت خوشا به حال كسی كه در زندگی با كاملی برخورد كرده باشد و به او واقعاً ارادت بورزد. این محبت، دل را زنده و روشن و گرم می كند و به سرعت در منازل سیر و سلوك عبور می دهد. شاعر می گوید: حالت مجذوبیت اگر بجا بیفتد و بعد اسباب پشیمانی نشود، از بهترین حالات است. این است كه نبوغ می بخشد. مولوی را چنین مجذوبیتی نسبت به شمس تبریزی، مولوی كرد و نبوغ بخشید [6]. .

به طور كلی در مكتب و روش انبیا این حالت حب و علاقه و مجذوبیت است. در آیه ی كریمه ی سوره ی توبه می فرماید: .

قل ان كان اباؤكم و ابناؤكم و اخوانكم و ازواجكم و عشیرتكم و اموال اقترفتموها و تجارة تخشون كسادها و مساكن ترضونها احب الیكم من اللّه و رسوله و جهاد فی سبیله فتربّصوا حتی یأتی اللّه بامره و اللّه لایهدی القوم الفاسقین. .

درباره ی این حب است كه وارد شده: هل الدین الاّ الحب [7]در تاریخ اسلام دیده می شود این طور محبتها و عشقها كه مسلمانان نسبت به شخص رسول اكرم داشتند، مثل داستان ابوذر و مشك آب و همچنین داستان خبیب بن عدی و زید بن دثنّه [8]كه درسیره ی ابن هشام آمده است و داستان تازه داماد اُحد، حنظله ی غسیل الملائكه و امثال این داستانها. .

اساساً یك فرق بین مكتب انبیا و مكتب فلاسفه همین است كه شاگردان فلاسفه فقط متعلم اند و فلاسفه نفوذی بالاتر از نفوذ یك معلم ندارند و اما انبیا نفوذشان از قبیل نفوذ یك معشوق است. مولوی در جلد ششممثنویدر داستان تعذیب بلال حبشی از طرف كفار و اندرز دادن ابوبكر به او كه عقیده ات را آشكار نكن و تاب نیاوردن بلال برای كتمان عقیده، می گوید: خود داستان بلال و خبّاب بن اَرَتّ و حتی داستان سحره ی موسی حكایت از یك نوع مجذوبیت می كند. میرزا رضای كرمانی مجذوب سید جمال بود، حسن صبّاح عده ای را مجذوب كرده بود، صفویه با گروهی درویش و مرید و مجذوب قیام كردند. .

4. مطلب سوم راجع به خصوص علی علیه السلام است كه مكتب آن حضرت مكتب عشق است و از زمان رسول خدا الی یومنا هذا همیشه علاقه مندان سر از پا نشناخته ای داشته است، و بدون شك قدرت تسخیر معنوی در همه كس نیست، یك نوع جاذبه ی مخصوص باید در شخص باشد. از همان زمان رسول اكرم گروهی بودند كه به نام دوستان و شیعیان او شناخته می شدند. در دوران خلفا همین طور، در زمان خلافت خودش همین طور و تدریجاً این مكتب توسعه یافت؛ با شهادت آن حضرت تمام نشد، بلكه فزونی یافت. چقدر از اصحاب آن حضرت بعد از وفات آن حضرت در راه محبت او خود را فدا كردند از قبیل حجر بن عدی و عمرو بن الحمق و میثم تمّار و قنبر غلامش و سعید بن جبیر، چقدر اشخاص در دوره های بعد جان خود را روی این عشق گذاشتند نظیر ابن سكّیت. .

در ورقه های

---

ازسفینة البحارنقل كردیم كه: .

عن برید العجلی قال: كنت عند ابی جعفر علیه السلام اذ دخل علیه قادم من اهل خراسان ماشیاً فاخرج رجلیه و قد تفلقتا. قال: اما و اللّه ما جاء بی من حیث جئت الاّ حبكم اهل البیت. فقال ابوجعفر: و اللّه لو احبنا حجر حشره اللّه معنا، و هل الدین الاّ الحب؟ .

دو نوع زیارت:

از اینجا می توان به فلسفه ی زیارات قبور اولیا پی برد. فلسفه ی اینها زنده نگه داشتن خاطرات محبت معنوی است. اگر كسی به این فلسفه توجه داشته باشد خیلی بهره می برد و استمداد می كند و حتماً عشق و معنی به او مدد خواهد كرد، ولی بعضی مردم شاید سرد و بی روح برای لمس قبر و كفاره ی گناهان می روند. .

5. عطف به [پاورقی ] صفحه ی 700، سیره ی ابن هشام(جلد 2، صفحه ی 172) می نویسد: .

و اما زید بن دثنّة فابتاعه صفوان بن امیة لیقتله بابیه امیة بن خلف و بعث به صفوان بن امیة مع مولی له یقال له نسطاس الی التنعیم [9]و اخرجوه من الحرم لیقتلوه و اجتمع رهط من قریش. . . .

6. راجع به قسمت سوم یعنی محبت علی علیه السلام رجوع شود به ورقه های

---

.

7. از نظر رابطه ی محبت اولیا با مسئله ی توحید در عبادت و مسئله ی شفاعت و همچنین از نظر اینكه آیا محبت اولیا- كه مسلماً در اسلام به آن توصیه شده است- از نظر اسلام هدف است یا وسیله، رجوع شود به ورقه های

---

و ورقه های

---

.

8. رجوع شود به ورقه های

---

.

9. در تاریخ علی و دوستان وی علاقه هایی است كه با شمشیر پیوندش گسسته نمی شود. نهج البلاغهفیض، حكمت 42: لو ضربت خیشوم المؤمن. . . وبحارالانوارچاپ جدید، ج 40، ص 281، نمره ی 44، جریان ابن الكواء و غلامی كه دست راستش را قطع كرده بود [10]

---