1. عطف به یادداشتهای اسلام و اقتصاد، آیات قرآن مربوط به ربا:

الف. بقره، آیات 274- \282:

الذین ینفقون اموالهم باللیل و النهار سراً و علانیة فلهم اجرهم عند ربهم و لاخوف علیهم و لاهم یحزنون. الذین یأكلون الرّبوا لایقومون الّا كما یقوم الذی یتخبّطه الشیطان من المسّ ذلك بانّهم قالوا انما البیع مثل الرّبوا و احلّ اللّه البیع و حرّم الرّبوا فمن جائه موعظة من ربه فانتهی فله ما سلف و امره الی اللّه و من عاد فاولئك اصحاب النار هم فیها خالدون. یمحق اللّه الرّبوا و یربی الصدقات و اللّه لایحب كل كفار اثیم. ان الذین امنوا و عملوا الصالحات و اقاموا الصلوة و اتوا الزكوة لهم اجرهم عند ربهم و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون. یا ایها الذین امنوا اتقوا اللّه و ذروا ما بقی من الرّبوا ان كنتم مؤمنین. فان لم تفعلوا فأذنوابحرب من اللّه و رسوله و ان تبتم فلكم رؤس اموالكم لاتظلمون و لا تظلمون. و ان كان ذو عسرة فنظرة الی میسرة و ان تصدقوا خیر لكم ان كنتم تعلمون. و اتقوا یوماً ترجعون فیه الی اللّه ثم توفّی كل نفس ما كسبت و هم لایظلمون. یا ایها الذین امنوا اذا تداینتم بدین الی اجل مسمّی فاكتبوه. . .

ب. آل عمران، آیه 130- \132:

یا ایها الذین امنوا لاتأكلوا الرّبوا اضعافاً مضاعفة و اتقوا اللّه لعلكم تفلحون. و اتقوا النار التی اعدّت للكافرین. و اطیعوا اللّه و الرسول لعلكم ترحمون.

ج. سوره نساء، آیه 160- \161:

فبظلم من الذین هادوا حرّمنا علیهم طیبات احلّت لهم و بصدّهم عن سبیل اللّه كثیراً. و اخذهم الرّبوا و قد نهوا عنه و اكلهم اموال الناس بالباطل و اعتدنا للكافرین منهم عذاباً الیماً.

د. سوره روم، آیه 39:

و ما اتیتم من رباً لیربوا فی اموال الناس فلایربوا عنداللّه و ما اتیتم من زكوة تریدون وجه اللّه فاولئك هم المضعفون [1].

2. در كافی، جلد 5، صفحه 146 دو روایت در فلسفه حرمت ربا هست: یكی:

عن سماعة قال: قلت لابی عبداللّه علیه السلام: انی رأیت اللّه تعالی قد ذكر الرّبا فی غیر ایة و كرّره، فقال: اوتدری لم ذاك؟ قلت: لا، قال: لئلّا یمتنع الناس من اصطناع المعروف.

ایضاً:

فلسفه ربا از نظر روایات:

عن ابی عبداللّه علیه السلام قال: انما حرم اللّه عزوجل الربا لكیلا یمتنع الناس من اصطناع المعروف.

رجوع شود به كافی، جلد 5، صفحات 144- \147 و فقیه، جلد 3، صفحه 174 و به استبصار، جلد 3، صفحه 71 و به تهذیب، جلد 7، صفحه 93- \120.

در وسائل، جلد 2، صفحه 597:

عن هشام بن الحكم انه سأل ابا عبداللّه علیه السلام عن علة تحریم الربا.

فقال: انه لو كان الربا حلالاً لترك الناس التجارات و ما یحتاجون الیه، فحرم اللّه الربا لتنفر الناس من الحرام الی الحلال، و الی التجارات من البیع و الشراء، فیبقی ذلك بینهم فی القرض [2].

ایضاً:

عن محمدبن سنان، ان علیّ بن موسی الرضا علیه السلام كتب الیه فیما كتب من جواب مسائله: و علة تحریم الربا لما نهی اللّه عزوجل عنه و لما فیه من فساد الاموال لان الانسان اذا اشتری الدرهم بالدرهمین [3] كان ثمن الدرهم درهماً و ثمن الاخر باطلاً [4] فبیع الربا و شراؤه وكس علی كل حال علی المشتری و علی البایع، فحرم اللّه عزوجل علی العباد الربا لعلة فساد الاموال كما حظر علی السفیه ان یدفع الیه ماله لما یتخوّف علیه من فساده حتی یؤنس منه رشد، فلهذه العلة حرم اللّه عزوجل الربا و بیع الدرهم بالدرهمین. و علة تحریم الربا بعد البینة لما فیه من الاستخفاف بالحرام المحرم و هی كبیرة بعد البیان، و تحریم اللّه عزوجل لها لم یكن الّا استخفافاً منه بالمحرم الحرام و الاستخفاف بذلك دخول فی الكفر. و علة تحریم الربا بالنسیئة لعلة ذهاب المعروف و تلف الاموال و رغبة الناس فی الربح و تركهم القرض، و القرض صنایع المعروف، و لما فی ذلك من الفساد و الظلم و فناء الاموال.

صحیح بخاری، ج 3، صفحه 74:

عن سمرة بن جندب قال: قال النبی صلی الله علیه و آله: رأیت اللیلة رجلین اتیانی فاخرجانی الی ارض مقدسة فانطلقنا حتی اتینا علی نهر من دم فیه رجل قائم و علی شط النهر رجل بین یدیه حجارة، فاقبل الرجل الذی فی النهر فاذا اراد الرجل ان یخرج رمی الرجل بحجر فی فیه فردّه حیث كان، فجعل كلّما جاء لیخرج رمی فی فیه بحجر فیرجع كما كان فقلت: ما هذا؟ فقال: الذی رأیته فی النهر آكل الربا [5].

3. رجوع شود به جلد دوم عروة الوثقی، صفحه 1- \52 و جلد 2 بدایة المجتهد، صفحه 127 و شرایع، كتاب التجارة و كتاب الدین، صفحه 117 آخر كتاب تجارت و شروح آن و صحیح بخاری، جلد 3، صفحه 73 و 84 و 85 و 91 و 92 و 93 و 96 و صحیح مسلم، جلد 5، صفحه 13- \18 و صفحه 42- \50 و تفسیر طنطاوی، جلد 1، صفحه 219 و سنن ابوداود، جلد 2، صفحه 223.

4. ایضاً وسائل، ابواب الربا، صفحه 598، جلد 2، باب 1، .

شدت حرمت ربا :

حدیث 1:

عن هشام بن سالم عن ابی عبداللّه علیه السلام قال: درهم ربا عنداللّه [6] اشدّ من سبعین زنیة كلها بذات محرم.

ایضاً حدیث 2:

عن ابی جعفر علیه السلام قال: اخبث المكاسب كسب الربا.

ایضاً حدیث 3:

عن سماعة قال: قلت لابی عبداللّه علیه السلام: انی رأیت اللّه تعالی قد ذكر الربا فی غیر ایة و كرّره. قال: او تدری لم ذاك؟ قلت: لا، قال: لئلّا یمتنع الناس من اصطناع المعروف.

ایضاً حدیث 5:

عن ابی بصیر عن ابی عبداللّه علیه السلام قال: درهم رباً اشد عنداللّه من ثلاثین زنیة كلها بذات محرم مثل عمة و خالة.

ایضاً حدیث 6:

عن سعید بن یسار قال: قال ابوعبداللّه علیه السلام: درهم واحد رباً اعظم من عشرین زنیة كلها بذات محرم.

توجیه فقها اختلاف روایات را از لحاظ شدت حرمت :

فقها اختلاف روایات را در شدت، به اختلاف موارد از لحاظ كیفیت مانند اینكه طرف چه شخصی باشد و چقدر محتاج باشد و برای چه منظوری ربا می گیرد مثل اینكه مثلاً فرزندش بیمار است و مشرف به موت است، حمل كرده اند.

ایضاً حدیث 7:

عن زرارة عن ابی عبداللّه علیه السلام قال: قلت له: انی سمعت اللّه یقول «یمحق اللّه الربوا و یربی الصدقات» و قد اری من یأكل الربا یربو ماله. فقال: ای محق امحق من درهم رباً یمحق الدین، و ان تاب منه ذهب ماله و افتقر.

حدیث 11:

عن زرارة عن ابی جعفر علیه السلام قال: انما حرّم اللّه عزوجل الربا لئلّا یذهب المعروف.

حدیث 13:

عن النبی صلی الله علیه و آله فی وصیته لعلی علیه السلام قال: یا علی! الربا سبعون جزء فایسرها مثل ان ینكح الرجل امه فی بیت اللّه الحرام. یا علی! درهم ربا اعظم عنداللّه من سبعین زنیة كلها بذات محرم فی بیت اللّه الحرام.

حدیث 16: عن النبی صلی الله علیه و آله فی حدیث قال: و من اكل الربا ملأ اللّه بطنه من نار جهنم بقدر ما اكل، و ان اكتسب منه مالاً لم یقبل اللّه منه شیئاً من عمله و لم یزل فی لعنة اللّه و الملائكة ما كان عنده قیراط واحد.

حدیث 17:

الفضل بن الحسن الطبرسی فی مجمع البیان عن ابی عبداللّه علیه السلام قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: لما اسری بی الی السماء رأیت قوماً یرید احدهم ان یقوم و لایقدر علیه من عظم بطنه. قال: قلت: من هؤلاء یا جبرئیل؟ قال: هؤلاء الذین یأكلون الربا.

حدیث 21:

عن ابی جعفر (الجواد) علیه السلام: السحت الربا [7].

ایضاً باب 2، صفحه 598، حدیث 1:

عن ابن بكیر قال: بلغ ابا عبداللّه علیه السلام عن رجل انه كان یأكل الربا و یسمیه اللباء فقال: لئن امكننی اللّه منه لاضربن عنقه.

ایضاً باب 3، صفحه 598، حدیث 1:

عن ابی عبداللّه علیه السلام قال: الربا رباءان رباً یؤكل و رباً لایؤكل، فأما الذی یؤكل فهدیتك الی الرجل تطلب منه الثواب افضل منها، فذلك الربا الذی یؤكل و هو قول اللّه عزوجل: «و ما اتیتم من رباً لیربوا فی اموال الناس فلا یربوا عنداللّه» . و اما الذی لایؤكل فهو الذی نهی اللّه عزوجل عنه و اوعد علیه النار.

ایضاً باب 4، صفحه 598، حدیث 1:

عن ابی جعفر علیه السلام قال: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: آكل الربا و مؤكله و كاتبه و شاهداه فیه [8] سواء.

حدیث 2:

عن علی علیه السلام قال: لعن رسول اللّه صلی الله علیه و آله الربا و آكله و بایعه و مشتریه و كاتبه و شاهدیه.

نهج البلاغه، خطبه 154: یا علی ان القوم سیفتنون باموالهم.

5. در كتاب الاسلام و المناهج الاشتراكیة، صفحه 118، می گوید:

عبارات كتاب الاسلام و المناهج الاشتراكیة:

نصوص الاسلام متضافرة علی تحریم الربا و علی عده منكراً اقتصادیاً و اجتماعیاً غلیظ الاثم.

ربا جنگ اقتصادی است و مقدمه فتح سیاسی است :

و من الممكن عده جریمة سیاسیة كذلك اذ ثبت ان الغزو الاقتصادی القائم علی المعاملات الربویة كان التمهید الفعال للاحتلال العسكری و التجاری الذی سقطت اكثر دول الشرق فی مخالبه الباطشه، فقد اقترض الحكام الشرقیون بالربا و فتحوا ابواب البلد للمرابین الاجانب فما هی الّا سنوات معدودة حتی تسربت الثروة من ایدی المواطنین الی غیرهم. . . [9].

ربا عصب حیاتی و ركن سرمایه داری است:

سپس می گوید: حرمت ربا فلسفه های اخلاقی و اجتماعی دارد كه شایسته است شناخته شود و مورد بحث قرار گیرد. ربا عصب حیاتی مالی حاضر و ركن سرمایه داری است. دین از آن جهت از صحنه حیات اقتصادی رانده شده است كه نظام ربوی سرمایه داری باقی بماند.

جنگ ربا با دین:

بنابراین دین باید یكی از این دو راه را انتخاب كند: یا قناعت كند به روش منفی و موعظه های بی اثر و صحنه را برای حریف خالی بگذارد و از اینكه این امر خلاف شرع رایج است اظهار تأسف كند.

تنها نفی ربا از ناحیه دین فایده ندارد، باید راه حل عملی پیشنهاد كند :

و یا اینكه قدم به میدان نهد و راه مثبت و عملی پیش گیرد و با روشهای تعاونی و اشتراكی سازش كند و رشته حیات اقتصادی را در دست بگیرد.

اما تأویل نصوص ربا و سازش با سرمایه داری و حمله به افكار اشتراكی جز «جَنَل» نتیجه ای ندارد «و سیظل یقوم و یقعد كالذی یتخبطه الشیطان من المس» .

دنیای امروز بر نظام ربا می چرخد:

مردی كوته فكر از من پرسید كه شما چگونه می توانید نظامی اسلامی ایجاد كنید و حال آنكه اسلام ربا را تحریم كرده، و از آن طرف جریان زندگی امروز بر اساس نرخ بهره و ایجاد سرمایه های بزرگ براساس آن است. سپس گفت: شما تخریب می كنید اما هرگز نمی توانید بسازید.

سؤال این شخص مثل این است كه فرض كنیم مردم ازدواج را ترك كرده و به زنا پرداخته اند و آنگاه كسی بگوید: ضرورت زندگی ایجاب می كند كه زنا باشد، والّا نسل بشر قطع می شود. این چقدر كوته فكری است! به اینها باید گفت: تنها اسلام نیست كه ربا را تحریم كرده، بسیاری از مؤسسین اشتراكی جدید نیز نظام ربح را تحریم كرده و می كنند.

كارل ماركس ربا را دزدی می داند:

خود كارل ماركس، مبتكر كمونیسم می گوید: ربا یكی از مظاهر دزدی سرمایه داری از اموال طبقات كارگر است.

و چون از نظر كارل ماركس تولیدكننده حقیقی كارگر است و محروم كردن آنها محصول كارشان را به هر عنوانی، به عنوان قرض دادن به آنها (و ربا گرفتن) یا به عنوان كارفرمایی و كارگری و شریك شدن در سهام آنها جرم و استثمار است، خواه آنكه ربایندگان قسمتی از منافع كارگران مالكین و فئودالها باشند یا رباخواران یا كارفرمایان، همه مال مردم را به بیهوده می خورند. (لاتأكلوا اموالكم بینكم بالباطل در درجه اول شامل حال استثمارگران می شود. ) ما عقیده كارل ماركس را نقل می كنیم تا كوته فكران بدانند نظاماتی اجتماعی در دنیا هست كه روی پای خود ایستاده بدون اینكه رباخواری كند. پس چگونه مسلمانان عاجزند از اینكه پایه اقتصاد خود را بدون ربا بریزند و اقتصادشان اسلامی محض باشد؟ .

مسیحیت مخالف ربا است:

بعلاوه ربا در هر دینی حرام است، تنها در اسلام حرام نیست.

قانون رومانی وام با بهره را تجویز می كرد و كلیسای كاتولیكی آن را تحریم كرد، هم تورات آن را تحریم كرد و هم انجیل.

در دین یهود ربا حرام است :

قرآن این تحریم را از تورات نقل می كند و از اینكه یهودیان با تحریم توراترباخواری می كنند، انتقاد می كند.

سوره نساء، آیه 160- \161:

فبظلم من الذین هادوا حرمنا علیهم طیبات احلت لهم و بصدهم عن سبیل اللّه كثیراً. و اخذهم الرّبوا و قد نهوا عنه و اكلهم اموال الناس بالباطل و اعتدنا للكافرین منهم عذاباً الیماً.

الان هم یهود سرمایه دار درجه اول جهان و رباخوار درجه اول جهان و در نتیجه استثمارگر درجه اول جهان و سرطان نمره یك جهان است. و یكی از مواردی كه ما به درد یهودیان مبتلا شدیم این است كه با آنكه قرآن نهی كرد از ربا، با حیل شرعیه تجویز كردیم و شاید یهود نیز حیل شرعیه ای برای فرار از ربا برای خود درست كردهاست [10].

علت شیوع ربا دو چیز است:

یكی راه فرار درست كردن، دیگر راه عملی مثبت نشان ندادن:

علت اینكه ربا در قدیم و جدید شایع شد دو چیز است: یكی نشان دادن راه فرار از ربا و دیگر مداخله نكردن عملی علمای اسلام در ساختن اجتماع و بالاخره جدایی دیانت از سیاست و طراحی عملی سازمان اجتماعی. علمای اسلام به نصیحت اكتفا كردند و جلو نیامدند كه نظام موجود را- كه با وجود او خوردن و دادن ربا حتمی و جبری است- بهم بریزند و نظامی منطبق با اسلام كه ضرورتی برای خوردن و دادن ربا نباشد به وجود بیاورند. در نتیجه، منع از ربا عملاً چیزی شبیه منع آدم گرسنه و تشنه از خوردن نان و آشامیدن آب بود و حتی در بحبوحه حكومت دین، رباخواری شرعی و غیرشرعی رایج بود.

لهذا كلیسا تحریم كرد كه از قرض فایده بگیرند. روح برادری كه اساس تعلیمات مسیح است، از اركان این تحریم بود.

سخن ارسطو:

پول پول نمی زاید :

علمای قانون قدیم فرانسه این تحریم را نقل كردند و به یك علت منطقی كه از ارسطو رسیده است تعلیل كردند و آن اینكه پول پول نمی زاید، پس مطالبه فایده پول بر ضد طبیعت اشیاء است. .

ربا در دین یهود :

تا آنجا كه من اطلاع دارم یهود معامله ربوی را جز با غیر یهودی جایز نمی داند، زیرا ربا به نص تورات حرام قطعی است [11] و قرآن بر آنها عیب گرفته كه برخلاف دینشان عمل می كنند و مال مردم را بر خود حلال می شمارند.

اشكال در ربای از غیر مسلمان:

از اینجا معلوم می شود كه می توان گفت ربا خوردن مسلمان از غیر مسلمان نیز با روح قرآن مطابقت ندارد.

چگونه ممكن است قرآن چیزی را كه عیب می گیرد، تجویز كند؟ حكمت تحریم ربا.

فلسفه حرمت ربا دو چیز است:

نظر دین در تحریم ربا به دو چیز مهم است: یكی اینكه مردم از گرفتاریهای یكدیگر سوء استفاده نكنند [12] و آنجا كه باید به یكدیگر اعانت و مساعدت كنند، مزد و پاداش- آنهم پاداش گران- نخواهند.

راه حل عملی اصطناع معروف :

در اجتماع لازم است عواطف تقویت شود. پاره ای مشكلات است كه باید به وسیله محبت و عواطف حل شود [13]. وظیفه اجتماع این است كه فرزندان خود را به رایگان از بدبختیهایی كه احیاناً پیدا می شود (و خود او تقصیری ندارد) نجات دهد.

فلسفه دیگر حرمت ربا جلوگیری از پیدایش طبقه بخور بیكار است:

دیگر اینكه دین می خواهد افرادی پیدا نشوند كه بخورند و اما كار نكنند، مصداق اظهر ملعون من القی كلّه علی الناس باشند، مصداق مثل عامیانه فارسی «كار كردن خر، خوردن یابو» باشند، سود ببرند اما سعی به كار نبرند.

رباخواری و كبوتربازی:

دزدی اموال كارگران به نام وام جایز نیست، به نام اینكه پول پیش بفرستیم تا پول او را با خود بیاورد مانند كبوتری كه از خانه ای می فرستند تا كبوتر دیگر را با خود بیاورد. رباخواری بی شباهت به كبوتربازی نیست [14]. ما قبلاً گفتیم كار باید اساس منفعت و امتیاز و تفوق بوده باشد. شرعاً مانعی نیست كه اموالی كه از غیر این راه به دست آمده مصادره شود.

آیا راه چاره اشتراكیت است؟ :

ظاهراً هیچ یك از این دو منظور صورت نمی گیرد مگر در یك محیط اشتراكی صحیح. رها كردن بیچارگان در چنگال رباخواران و واگذاشتن صاحبان سرمایه كوچك در اختیار سرمایه داران بزرگ حرام است. اسلام هم سیمای خونینی از رباخواری رسم می كند و روشن می كند چگونه بعضی از مردم در سایه زحمت و رنج و نیروی دیگران زندگی می كنند، آنچنانكه انگلها به طفیل بدنهای زحمتكش غذا می خورند و آنچه آن بیچارگان آتش گرفته اند تا گرد آورده اند آنها به راحتی و بی اعتنایی می بلعند، و آنگاه كیفر اینها را در قیامت ذكر می كند. پیغمبر اكرم فرمود: . . . [15].

تمثیل نبوی:

آری نهرها از خون و سنگ پرانی ها و كوبشهای پیاپی و قساوتمندانه و جنگی از خدا و رسول است كه در دنیا آغاز شده و نهایت ندارد. . . این گونه تعذیب، رمزی است از رباخوارانی كه خونها را می مكند و جامعه را با ثروت اندوخته خود رجم می كنند و زندگی را به شكل جهنم درمی آورند.

اسلام با تشدید امر ربا جامعه را به سوسیالیسم سوق می دهد:

آیا این عیب است بر مجتمعات بشری كه نظام اقتصادی خود را احیا كنند دور از سرمایه داری هایی كه جز با رباخواری كار نمی كنند؟ اسلام به زبان پیغمبرش می گوید یك درهم از ربا كه انسان می خورد در حالی كه می داند، بدتر است از سی و شش زنا. آیا جز این مقصود است كه مجتمع دیندار لازم است كه معاملات خود را در طرازی قرار دهد كه از این ربا دور بماند و هر صورت و نظم اجتماعی كه او را از ربا دور می سازد بپذیرد و با چشم باز وسایل جدیدی كه سوسیالیستها در زراعت و صناعت و تجارت و سایر انواع تولید پیروی می كنند، استفاده كند؟ شركتهای بزرگ.

شركتهای بزرگ از نظر اسلام :

هیچ مانعی شرعاً یا عقلاً نیست كه عده ای در اداره عمل خاصی شركت كنند كه از آن منتفع گردند و دیگران را نیز نفع رسانند. اسلام نظام شركت را تثبیت كرده و احكام مربوط به آن را در صور محدوده اولیه اش تفصیل داده است و لازم دانسته كه شركا امین باشند:

انا ثالث الشریكین ما لم یخن احدهما صاحبه، فاذا خان خرجت من بینهما و جاء الشیطان.

شركت از نظر اسلام :

بدون شك خیانت شركا نسبت به خودشان كوچكتر است از خیانت به جامعه، و تبانی آنها بر حقوق جامعه بدتر است از اغفال بعضی بعضی دیگر از خود را. بنابراین اگر شركتهایی تأسیس شود و هدف عمده آنها خیانت [به ] ملت باشد، این شركتها شركتهای شیطانی است و باید دست آنها را گرفت و اموال آنها را در حدودی مصادره كرد.

شركتهای سرمایه داری مجموعه ای از مظالم و گناهان است :

در نظامهای سرمایه داری، شركتهای بزرگ وجود دارد به حدی كه سرمایه بعضی از آنها با خزانه بعضی ممالك بزرگ برابری می كند [16] و اگر كارها با این شركتها جریان صحیح و منزهی پیدا می كرد صرف وجود اینها جای شكایت نبود، اما این شركتها از وجهه نظر اسلامی مجموعه ای از مظالم و گناهان است. اینها غالباً براساس احتكار، تحكم در نرخها، آزادی در تعیین مزد كارگران و قرار دادن ربا رنگ ثابت معاملات مالی خود، قرار گرفته اند. جهان از این شركتها به تنگ آمده است و در اقطاری از عالم نظامهای جدیدی برای تولید اقتصادی به وجود آمده كه مردم را از شر سرمایه داری حفظ می كند و مصالح توده ها را در نظر می گیرد.

نظامهای جدید سوسیالیستی با هم متفاوتند:

نظامهای جدید سوسیالیستی نیز از نظر اندازه گیری مصالح عمومی و از نظر تعیین راههایی كه منتهی می گردد به آن، با یكدیگر متفاوتند. واضح ترین شكل آن در زندگی غربیان، سوسیالیستی اقتصادی و سوسیالیستی دولتی است.

سوسیالیسم اقتصادی شوروی :

سوسیالیستی اقتصادی در روسیه رایج است. این نظام این امتیاز را دارد كه دولت مالك صناعت است و آن را اداره می كند؛ زمین و كارخانه ها و راه آهن ها و كشتیها و خطوط هوایی و بازرگانیها و بانكها مانند شوارع عامه و راههای زراعتی است در نزد ما كه مالك خاص ندارد، ملك مجتمع است و اداره اش در دست یك عده كارمند است كه از طرف حكومت تعیین می شوند و در مقابل حقوق می گیرند. در آنجا راهی برای احراز ثروت جز كار در یكی از منابع تولید وجود ندارد. ماده اولی قانون اساسی شوروی می گوید: این دولتی است سوسیالیستی از كارگران و كشاورزان.

قانون شوروی در مقابل این نظام اشتراكی به افراد كشاورزان یا كارگران اجازه می دهد كه به اعمال اختصاصی كوچك بپردازند و متعلق به شخص خودشان باشد، به شرط اینكه منتهی به استثمار دیگران نشود.

سوسیالیسم دولتی در آلمان و ایتالیا :

اما سوسیالیستی دولتی، نظام اقتصادی معتدلی است كه به شكلهای مختلف در آلمان و ایتالیا در عهد نازیها و فاشیستها تطبیق شده و اكنون در انگلستان و غیر آن با تعدیلات محلی كه اساس حقیقی آن محفوظ است عمل می شود. عامل اصلی در این اشتراكیت كه دولت بتواند بر مصالح عمومی و شركتهای كلی نظارت كند این است كه خود دولت در سرمایه به میزان نصف به علاوه یك سهام شركت می كند و از این راه اختیار تولید و وسایل و ابزارهای آن را و همچنین توزیع آن را به نحوی كه در آن ظلم و كینه ای نباشد، در دست می گیرد و سطح زندگی برای رؤسا و مرئوسین نزدیك به مساوی می گردد.

اسلام با سرمایه داری آزاد كه احتكار و ربا و اغتصاب از مشخصات آن است به جنگ برخاسته است :

این روش اقتصادی حد وسطی است بین الغای اصل مالكیت و بین آزاد گذاشتن مطلق آن. مردم از وجهه دینی مختارند و آزاد كه در كار دنیاشان اسلوب و نظم خاصی را انتخاب كنند مادامی كه در زیر پرده غبارهایی كه مصیبتی بر معنویاتشان وارد می سازد و حیات آنها را به شكلی در می آورد كه تمامش غلط است، نبوده باشد. اسلام جرایم اقتصادی كه با آنها می جنگد، بیان كرده است. در میان آنها ربا و احتكار و اغتصاب را ذكر كرده است. اینها نشانه های اولیه نظامسرمایه داری آزاد است. علیهذا چگونه ممكن است این نظام باقی باشد و اسلام هم باقی باشد؟ اگر بنا شود كه عوعو سگ و فریاد گرگ را تحریم كنیم، راه مستقیم این است كه خود سگ و گرگ را از بین ببریم، و الّا تا آنها هستند فریاد می كنند. همانا نظاماتی كه به چهره انسانیت عوعو می كند و راه را بر آن می گیرد و چنگالهای خود را در آن فرو برده است همین نظامهای سرمایه داری است كه روزیِ مردم و مصالح عمومی را احتكار كرده و توده ها و كارگرها را تحقیر كرده و به حساب نمی آورند و به زور بر اموال تسلط پیدا كرده اند و زمین را از فساد پر كرده اند.

تا نظام جبار سرمایه داری اعدام نشود، دعوت دین واقعاً اجابت نشده است:

آنگاه كه حكم اعدام این نظام جبار صادر شد باید گفت مردم حقیقتاً دعوت دین خدا را استجابت كرده اند و تسلیم مأموریتهای عادلانه آن شده اند.

زندگی تعاونی یا زندگی ربوی؟ .

قرآن ربا را منع و تعاون را تشویق و ایندو را با هم توأم قرار داده است :

قرآن در هیچ جا آیه ای در منع از ربا ذكر نكرده مگر اینكه ترغیب كرده به تعاون صادقانه و مساعدت نسبت به محتاجان، گاهی به نام زكات و گاهی تحت عنوان صدقات و گاهی به نام انفاق مطلق در سرّاء و ضرّاء [17]. ولی فهم مردم از این آیات محدود نمی شود به اشكال محدود آن، و الّا خیلی فهم ضعیفی خواهد بود.

روح این آیات این است كه چرخ كار باید در گردش باشد:

آنچه از روح این آیات می فهمند این است كه چرخ كار باید در گردش باشد و برای حركت آن، قوانین وضع شود به طوری كه احتیاجی نباشد كه درباره نظام ربوی فكر شود. علیهذا پس سرمایه گذاری های بزرگ و كارهای مهم باید از طریق تعاون عمومی كه در آن عناصر ناصالح و بیكار شركت نداشته باشند صورت بگیرد. . . در این راه از قوانین تعاونی آزمایش شده جهان می توان استفاده كرد. اما اعمال فردی، پس راه قرض الحسنه در آن باز است. آیا این جور برای ما بهتر است یا اینكه مثلاً صندوق قرض ایجاد كنیم. . . ؟ تقسیمات ربا.

دو قسم ربا:

استهلاكی و انتاجی :

برخی از اقتصادیون، ربا را به دو قسم منقسم كرده اند: ربای استهلاك و ربای انتاج. . . و عقیده دارند كه ربا در قسم دوم مانعی ندارد. به عقیده ما این تقسیم فقط آثار ربا را تخفیف می دهد و وسیله ای است برای اینكه سرمایه داری مدتی دیگر به حیات خود ادامه دهد.

این سخن خطاست، هم از جنبه دینی و هم از جنبه اجتماعی.

ربای انتاجی نیز حرام است:

اسلام ربا را در مطلق قرضها تحریم كرده است، خواه برای استهلاك و زندگی روزمره و خواه برای سرمایه گذاری و تجارت.

آیه: لاتأكلوا الرّبوا اضعافاً مضاعفة :

و اینكه می گویند قرآن چون فرمود: لاتأكلوا الرّبوا اضعافاً مضاعفة پس همه اقسام ربا را منع نكرده، درست نیست. این قید، مفهوم مخالف ندارد؛ نظیر قید احصان است در آیه كریمه: و لاتكرهوا فتیاتكم علی البغاء ان اردن تحصناً كه مفهوم مخالف ندارد. این از ناحیه دینی.

اما از جنبه اجتماعی. از این جنبه نیز جهاتی وجود دارد كه نباید از آن غافل بود. از نظر عواطف انسانی همان طوری كه ربای استهلاكی باید تحریم شود، ربای تولید و سرمایه ای نیز باید تحریم شود.

تاجری كه پول ربوی قرض می كند برای كار خود، درآمد خود را در غذا و لباس و دوا و امثال اینها صرف می كند، پس چرا باید ربا در قرض خود بدهد؟ گذشته از اینها مطلب مهم این است كه این قرضها از طرف شركتهای خاصی داده می شود و این شركتها متعلق است به افراد مخصوصی و نتیجه همیشه تمركز ثروت و قدرت است در دست افراد خاصی، به خلاف نظام تعاونی كه ما به عنوان دین پیشنهاد كردیم.

ربا .

شبح ربا در همه شئون زندگی هست:

هرجا نظر افكنی در این زندگی نكبت بار ما شبح ربا را جلو خودمی بینی، در تمام شئون اقتصادی چنگ انداخته است: ثروتمندان اموال خود را در بانكها به ربا به جریان انداخته اند و بانكها به تجار پول به ربا می دهند، شركتها سهمها و قبوض خود را با ربا می فروشند، حكومت قرضه های ملی را با ربا می گیرد.

حدیث نبوی درباره عمومیت یافتن ربا در آخرالزمان:

مصداق سخن رسول خدا شده كه فرمود:

لیأتین علی الناس زمان لایبقی منهم احد الّا اكل الربا، فمن لم یأكل اصابه من غباره.

شبكه های ربوی در همه جا هست:

ما باید خطر شبكه ربوی را كه رشته ها و شاخه های او به همه جا كشیده شده درك كنیم. نجات امت از این بدبختی آسان نیست. ما نمی خواهیم یك جزء فاسد آن تغییر كند. متأسفانه اجزای این شبكه ربوی به یكدیگر مربوط است و همه هماهنگ یكدیگر در جریانند.

جلوگیری از افراد بی فایده است :

چاره ای جز كوبیدن و قطع كردن تمام ریشه هایش (نظیر جراحی سرطان) وجود ندارد. مردم عادی و افراد را از رباخوردن یا رباگرفتن ترسانیدن و احادیث حرمت ربا را خواندن و اما به جامعه و نظام اقتصادی ربوی با این شبكات طویل و عریض كار نداشتن، كار غلط و بی فایده و لغوی است.

علل ربا :

اندك تأمل و اندیشه، مطلب را روشن می كند. فساد اخلاقی و اجتماعی، خشك شدن چشمه های عواطف، قصد استثمار و استغلال، نبودن فرصت (و ارشاد) برای كارگران، نبودن تعاون برای بیچارگان، اسباب نزدیك وجود ربا می باشند. اما آنجا كه تكامل اجتماعی و نظام تعاونی باشد و راه سوء استفاده بر آزمندان و استثمارگران بسته شود، جایی برای ربا و رباخواری باقی نمی ماند.

این همان است كه سیاست سوسیالیستی كه درباره مصلحت عامه می اندیشد، در راه آن مجاهدت می كند.

مخالفین سوسیالیسم پرستندگان گوساله طلا می باشند:

اگر این كارها صورت بگیرد، كیست كه بتواند در را به روی اسلام ببندد؟ ! آیا روحانیین؟ نه، آنها هرگز زندگی كه با غبار رباچهره اش پوشیده شده است نمی پسندند. آیا عامه مردم؟ نه، هرگز عامه و توده مردم نمی خواهد به قیمت بدبختی او ثروتمندان عیش و نوش كنند. بلی، مخالف با این پیشنهاد گروهی از پرستندگان گوساله طلا و فرستندگان مردم به قربانگاه پول می باشند. به اینها باید گفت:

انظر الی الهك الذی ظلت علیه عاكفاً لنحرقنه ثم لننسفنه فی الیم نسفاً. انما الهكم اللّه الذی لا اله الّا هو وسع كل شی ء علماً.

---