1. مسلمانان به دوره ی پرافتخاری از عظمت رسیدند و مشعلدار تمدن و فرهنگ و مردمی [1]شدند و خدمات گرانبهایی به بشریت كردند، به اوج عزت رسیدند. شهادت مورخان و ناظران به این مطلب. 2. مسلمانان امروز حداكثر انحطاط را دارا می باشند، از اذلّ اقوام عالمند. این مطلب هم آنقدر واضح است كه احتیاجی به توضیح ندارد. 3. چه چیز سبب ترقی و عظمت مسلمانان شد و چه چیز سبب [تنزل ] و انحطاط آنها شد؟ آیا عامل عظمت و انحطاط آنها یكی است آن طور كه گوستاو لوبون مدعی است، یا عامل عظمت آنها با عامل انحطاط آنها مغایر است؟ به هرحال چه چیز سبب عظمت و یا انحطاط و یا هردو شد؟ 4. شهادت ناظران و محققان به اینكه اسلام و قرآن عامل اصلی عظمت مسلمانان شد. رجوع شود به نمره ی 54. 5. مظاهر مختلف عظمت مسلمانان: الف. انسانیت و مردمی و اخلاقب. نظامات عالی اجتماعیج. علم و فلسفهد. هنر و صنعتهـ. عمران و آبادیو. اقتباس مغرب از مسلمین و سهم مسلمین در رنسانس و تحول عظیم علمی و صنعتی اروپا و اینكه مسلمین معلم اروپا و عامل اصلی افتادن به شاهراه جدید بودند. مسلمین بودند كه راه توجه به طبیعت را باز كردند. امثال راجر بیكن و فرنسیس بیكن و حتی علمای هیئت جدید، همه از مسلمین متأثر شدند. شهادت مورخین بر این مطلب. 6. انحطاط مسلمین از چه زمانی آغاز شد؟ 7. امروز یك نیروی زنده و فعالی كه در سیاست جهان وزنه ی مؤثری است و با نیروهای اجتماعی زنده ی جهان سخت رقابت می كند وجود دارد كه نام آن اسلام است. دو بلوك شرق و غرب از آن حساب می برند و در اطفاء و خاموش كردن آن می كوشند. شهادت مورخین به اینكه این نیرو در حال پیشرفت است، نه تنها در میان وحشیان و سیاهان و غیر اینها بلكه در میان طبقه ی جوان و تحصیل كرده به شكل جوانتر و فعال تری ظهور و بروز دارد و همین است كه قدرتهای جهانی را متوحش كرده است. 8. بررسی عوامل: مجموع عواملی كه در این زمینه گفته شده و فرض شده است به طور كلی: الف. اسلامب. مسلمانانج. عوامل خارج از حوزه ی اسلام و مسلماناندرباره ی خود اسلام از چند ناحیه می توان بحث كرد: الف. عقاید و اصول فكری اسلامب. اخلاق و تربیت اسلامیج. مقررات و قوانین اسلامدرباره ی عقاید اسلام چند موضوع است: الف. عقیده ی قضا و قدرب. تحقیر دنیا و توجه دادن به معاد و آخرتج. شفاعتاین سه عقیده، مشترك شیعه و سنی است. دو عقیده هم هست كه از مختصات شیعیان است، هرچند در میان اهل تسنن هم هست: الف. تقیهب. انتظار فرجاما اخلاق اسلام: اسلام اخلاق مخصوصی را ترویج و اشاعه داده است. در اخلاق اسلامی عناصری یافت می شود كه مستمسك عده ای شده است، از قبیل: زهد، قناعت، رضا و تسلیم، صبر، توكل. . . اما مقررات و قوانین اسلامی عبارت است از: حكومت و سیاست، حقوق زن، قوانین جزایی، قوانین و مقررات قضایی، عبادات و توجه زیادتر به آنها، قوانین معاملات، قوانین خاص اقتصادی از قبیل مالكیت و ارث، جهاد (كه به قول ویل دورانت آنچه با شمشیر به دست آید با شمشیر بازپس گرفته می شود) . اما آنچه مربوط به مسلمین است بر دو قسم است: اموری كه مربوط است به خصایص و صفات قومی مسلمین، از اعراب و ایرانیان و مصریان و ملل آفریقایی و اروپایی و هندی و غیرهم، به عبارت دیگر لیاقت و عدم لیاقت اقوام اسلامی و تأثیر روحیه وصفات قومی ملل اسلامی در انحطاط مسلمین. قسم دیگر اموری است كه به خاصه ی مسلمین مربوط است. آنها هم بر دو دسته اند: علما و امرا. درباره ی علما این قسمتها هست كه آیا كوتاهی از ناحیه ی آنها بود كه نتوانستند وظیفه ای را كه اسلام عهده ی آنها گذاشته است از توضیح و تفسیر صحیح و از نظارت و مراقبت در حسن اجرا و فداكاری در این راه [انجام دهند] و اینكه تا چه حد علمای اسلام در راه خدمت به اسلام فداكاری كردند و تا چه اندازه اسلام را وسیله ی اغراض شخصی خود قرار دادند و چه اندازه جمود و كوتاه فكری نشان دادند [2]، تا چه اندازه تحت تأثیر متنفذین عصر خود قرار گرفتند. در این قسمت، روحانیت، وضع حدیث، نهضتهای جمود فكری مثل اشعری گری، ظاهری گری، اخباری گری باید طرح شود. اما آنچه مربوط به حكام [3]و امراست این است كه اغراض خاص و سیاستها و خودپرستیها و جاه طلبیها و یا بی لیاقتی های آنها چه اندازه در این قسمت تأثیر داشته است. مثلاً خلفای راشدین چه اندازه مسئول این انحطاط هستند، خلفای اموی و عباسی همین طور، سلاطین و امرایی كه [حكومت كردند] همین طور. و اما آنچه مربوط به خارج از حوزه ی اسلام و مسلمین است عبارت است از خرابكاریها كه ملل غیرمسلمان در میان مسلمانان كردند، آنچنان كه ابوالخطاب گفت: «و لقد دسست فی اخباركم أربعة آلاف حدیث» ، فعالیتهای زیرپرده ای كه یهودیان و مجوسیان و مانویان و شعوبیان با تظاهر به اسلام و مسلمانی به منظور تخریب اسلام كردند. تأثیر جنگهای صلیبی و باز شدن راه شرق و غرب از این مقوله است.

حمله ی مغول، حملات اقوام دیگر كه خارج از دنیای اسلام بودند، حملات مسیحیان به اسپانیا از این قبیل است. در سه چهار قرن اخیر از همه مهمتر عامل استعمار است، فعالیتهای زیرپرده و روی پرده ی استعمار. علیهذا مجموع موضوعاتی كه شایسته ی بحث و تحقیق است مسائل ذیل است: 1. سرنوشت و قضا و قدر2. تحقیر امر دنیا و اهتمام به امر آخرت [4]و جهان دیگر3. اعتقاد به شفاعتاین اصل مربوط به اصول عقاید است و مشترك تمام فرق اسلامی است. 4. تقیه5. انتظار فرجاین دو اصل نیز در ناحیه ی عقاید و افكار است و از مختصات شیعه است. 6. روش اخلاق اسلامی، زنده و محرك نیست، تنبلی و سستی و بی حالی ایجاد می كند، از قبیل زهد و قناعت. . . اخلاق اسلامی بیشتر جنبه ی وعظ و اندرز و اسكات و تسكین دارد تا جنبه ی تهییج و تقویت و احقاق حقوق. 7. مسئله ی حكومت8. قوانین مالی و اقتصادی، مالكیت، ارث و غیره9. قوانین جزایی10. قوانین قضایی11. حقوق زن12. بردگی، محدودیتهای نكاح، ذبیحه ی غیرمسلم (پاره ای مقررات اجتماعی)13. قوانین معاملات، محدودیتها و شرایط معاملاتی در اسلام، مكاسب محرّمه و غیره14. عبادات و شرایط عبادات، طهارت و نجاست و امثال آنها، اباحه ی لباس و محل و آب غسل و وضو و غیره، روزه و سختی آن15. قانون جهاد یا حقوق بین الملل اسلامی16. عامه ی مسلمین یا اقوام و ملل اسلامی و خصایص روحی و سوابق تاریخی ملل اسلامی، كه اگر فرضاً اسلام به اروپا رفته بود امروز سرنوشت دیگری داشت. 17. اشعری گری18. اخباری گری19. فلسفه و تصوف20. باطنی گری21. روحانیت22. مهدویتها و بابیتها23. حكومتهای اسلامی و اسلام، امویین، عباسیین، فاطمیین، امویین اندلس، سایر حكومتها24. یهود و اسلام25. مجوسیت و اسلام26. مانویها27. شعوبی گری28. حمله ی مغول- رجوع شود به نمره ی 8529. جنگهای صلیبی30. استعمار غرب31. عطف به نمره ی 7، اسلام نیروی زنده است. پیشروی حیرت انگیز اسلام در عصر حاضر. رجوع شود به تمدن اسلام گوستاو لوبون ص 806 و 807، مجله ی آستان قدس شماره ی 22 و 23، اخبار جهان اسلامی و مجله ی مكتب اسلام، شماره ی 6، سال 7. 32. اسلام اروپا را به طریق آدمیت وارد كرد: ص 754 [كتاب تمدن اسلام گوستاو لوبون ] 33. تعصب اروپاییان از اعتراف به اینكه مسلمین معلم و مربی آنها بودند: ص 751 و 74934. اقتباس اخلاقی اروپا از مسلمین: ص 74835. تأثیر تمدن اسلام در مغرب زمین در زمینه ی علوم و ادبیات و اخلاق، بی حد و حصر بوده است: گوستاو لوبون ص 73136. نفوذی نظیر نفوذ تمدن اسلام كه خود مغلوبین، حامی و سرپرست آن قرار گیرند نمی توان پیدا كرد: ص 72937. سقوط حكومتهای اسلام و بقای نفوذ اسلام: ص 553 و 145 و 438. هیچ مذهبی به اندازه ی اسلام در پیروان خود نفوذ و اقتدار نداشته است: ص 55239. متهم كردن مسیحیان قرآن را در انحطاط مسلمین: ص 55140. علت توقف و انحطاط مسلمین از نظر گوستاو لوبون:

ص 50341. نشاط و جنبش مسلمین برای اخذ علوم و فنون: ص 18442. آیا جنگهای داخلی سبب انحطاط مسلمین شد؟ ص 16443. فرق فتوحات مسلمین با سایر فتوحات، مسلمین تنها كشورستان نبودند، مؤسس تمدن بودند: ص 15944. آنچه مخالفین اسلام در علت پیشرفت اسلام گفته اند:

ص 14645. علت بسط و توسعه ی اسلام، توافق با اصول طبیعی بوده است (معنی سوم از معانیالاسلام یعلو و لا یعلی علیه) : ص 14446. ویل دورانت در جلد یازدهم تاریخ تمدن ص 42، اعتقاد به قضا و قدر را از علل انحطاط مسلمین می داند. 47. وحدتی كه اسلام ایجاد كرد- ویل دورانت ص 5048. هیچ دینی مانند اسلام به نیرومند بودن دعوت نكرد- ویل دورانت ص 5149. عبارت جالب ویل دورانت در ص 52 كه قابل نقل است50. پیشی گرفتن اسلام از لحاظ نفوذ بر فرهنگ یونانی و رومی - ویل دورانت ص 110. این مطلب قابل توجه و نقل است.

گوستاو لوبون نیز در ص. . . كتاب خود راجع به نفوذ اسلام در مصر چنین سخنی دارد، مراجعه و نقل شود. 51. سخن ویل دورانت در ص 112 كتاب خود راجع به شیوع زنا و لواط در میان طبقه ی ثروتمند مسلمان و در میان طبقه ی حكاماین قسمت باید آنجا كه از حكومتها و نظام اجتماعی اسلام بحث می شود كه در انحطاط دخیل بوده است، به ضمیمه ی عیش و عشرتهای دربار خلفا نقل شود. ایضاً رجوع شود به ص 115، وضع حرمسراهای خلفا52. ویل دورانت پس از آنكه در ص 123 از آزادمنشی فقه ابوحنیفه و توجه به روح قانون در مذهب حنفی نام می برد، در ص 124 جمود بعضی فقها را مانع تكامل در جهان اسلام می داند. 53. وضع عراق پیش از اسلام و بعد از اسلام، كه بعد از اسلام آباد شد و بالاخره شكوفان شدن علم و فلسفه در دوران اسلام: ص 124- 12554. تأثیر تشویق پیغمبر به علم در توجه مسلمانان به علوم- ویل دورانت ص 13855. تسهیلاتی كه مسلمین در شهرهای بزرگ برای تحصیل علوم فراهم كرده بودند- ویل دورانت ص 14056. كتابخانه در بلاد اسلامی- ویل دورانت ص 141. این قسمت قابل نقل است. 57. در ص 155 می گوید: شیمی به عنوان یكی از علوم، از مبدعات مسلمانان است. 58. ص 227: مسلمانان قالب زنی پارچه را از قبطیان آموختند و اروپاییان از مسلمانان، و احتمالاً اختراع چاپ از آن مایه گرفتهاست. می گوید پارچه هایی در قاهره و اسكندریه می بافتند كه یك قواره از نگین انگشتر می گذشت. 59. كتابخانه های قاهره: ص 22760. ص 229: استفاده های راجر بیكن و دبلیوئلو درباره ی انكسار نور از ابن الهیثم و سایر ابتكارات ابن الهیثم61. تأثیر طب اسلامی در طب سالرنو: ص 23362. اختراع عینك و ساعت زنگدار و یك دستگاه پرنده به وسیله ی ابن فرناس قرطبی: ص 24663. نیروی عظیم دریایی اندلس: ص 24664. سازمان پستی اندلس: ص 24665. شكایت یك مسیحی از توجه مسیحیان [به ] مكتب و علوم مسلمانان و ستایش آنها: ص 24866. مدارس ابتدایی پولی و رایگان و مدارس دختران در اندلس: ص 25667. هفتاد كتابخانه ی عمومی در اندلس: ص 25668. كپرنیك و ابراهیم زرقالی- ویل دورانت ص 25769. پیشقدمی مسلمانان در جراحی نسبت به اروپاییان: ص 25870. مدارس و مدرسین و كتابخانه ها: ص 28271. مهمترین كشف ریاضی در قرون وسطی به وسیله ی خیام صورت گرفت: ص 25972. مسلمانان در قرن پنجم و ششم در علوم تفوق بی رقیب داشتند: ص 29773. خواجه نصیرالدین و مثلثات: ص 29774. فرضیه ی جاذبه ی عمومی در كتاب میزان الحكمة ابوالفتح خازنی: ص 29775. استفاده ی كپرنیك از ابواسحاق پطروجی: ص 29876. نبوغ جغرافی دانی ابوعبد اللّه ادریسی: ص 29977. ده كتابخانه در مرو كه یكی از آنها دوازده هزار كتاب داشت: ص 29978. گیاه شناسی به وسیله ی مسلمانان رواج از سر گرفت و پیشروی كرد: ص 30079. تأثیر كتاب التیسیر ابومروان بن زید اشبیلی در طب اروپایی: ص 30180. اسلام در ایجاد بیمارستانهای خوب، پیشوای جهان بود:

ص 30181. غزالی و كانت و هیوم: ص 30382. نخستین كسی كه كار شبكیه ی چشم را شرح داد ابن رشد بود:

ص 30983. ویل دورانت در ص 313 می نویسد: در سال 545 هجری مستنجد عباسی دستور داد كتب ابن سینا و اخوان الصفا را سوختند و ابویوسف یعقوب منصور كه در اشبلیه بود دستور داد كتب ابن رشد را سوختند. در همین اوقات ابن حبیب به جرم مطالعه ی فلسفه به اعدام محكوم شد و اسلام از پس سال 597 از تفكر نظری چشم پوشید.

وقتی نیروی عباسیان در جهان اسلام سستی گرفت، پیوسته از رجال دین و فقهای سنی پشتیبانی می جست و آنها نیز در مقابل جلوگیری از تفكر مستقل و آزاد، به یاری خلافت برمی خاستند. این قسمت به ضمیمه ی آنچه عباس اقبال در آخر تاریخ تمدن جدید آورده از نظر دخالت علما و حكومتها در انحطاط مسلمین، قابل توجه است. 84. ایضاً ص 313 درباره ی تأثیر آسایش حاصل از تمدن در ضعف و سستی و غلبه ی اقوام وحشی بحث می كند. 85. انحطاط مسلمین پیش از مغول و به دست مغول. در ص 316 می نویسد: هیچ یك از تمدنهای تاریخ چون تمدن اسلام بهدست مغولان دچار ویرانی ناگهانی نشده است. . . پیش از حمله ی خارجی، لذت طلبی اپیكوری. . . 86. ص 317: پیدایش و اضمحلال تمدن اسلامی از حوادث بزرگ تاریخ است. اسلام طی پنج قرن از سال 81 هجری تا 597 هجری از لحاظ نیرو و نظم و بسط قلمرو و اخلاق نیك و تكامل سطح زندگانی و قوانین منصفانه ی انسانی و تساهل دینی و ادبیات و تحقیق علمی و علوم و طب و فلسفه پیشاهنگ جهان بود. 87. ص 319: دنیای اسلام در جهان مسیحی نفوذهای گونه گون داشت. اروپا از دیار اسلام غذاها و شربتها و دارو و درمان و اسلحه و نشانهای خانوادگی، سلیقه و ذوق هنری، ابزار و رسوم صنعت و تجارت، قوانین و رسوم دریانوردی را فراگرفت و غالباً لغات آن را نیز از مسلمانان اقتباس كرد. . . علمای عرب (مسلمان) ریاضیات و طبیعیات و شیمی و هیئت و طب یونان را حفظ كردند و به كمال رسانیدند و میراث یونان را كه بسیار غنی تر شده بود به اروپا انتقال دادند. طبیبان عرب (مسلمان) پانصد سال تمام علمدار طب جهان بودند. فیلسوفان عرب (مسلمان) مؤلفات ارسطو را برای اروپای مسیحی حفظ و ضمناً تحریف كردند. ابن سینا و ابن رشد از مشرق بر فلاسفه ی مَدرَسی اروپا پرتو افكندند و صلاحیتشان چون یونانیان مورد اعتماد بود. . . آهنگران و شیشه گران «ونیز» و جلدسازان ایتالیا و زره بافان و اسلحه سازان اسپانیا همه هنر خود را از صنعتگران مسلمان فرا گرفته بودند. تقریباً در همه ی مناطق اروپا بافندگان به دیار اسلام توجه داشتند كه از آنجا نمونه و نقشه بگیرند. حتی باغها به نسبت زیاد از باغهای ایرانی نشان داشت. . . این نفوذ اسلامی از راه بازرگانی و جنگهای صلیبی و ترجمه ی هزاران كتاب از عربی به لاتین و مسافرت دانشورانی از قبیل. . . به اندلس اسلامی انجام گرفت. 88. در ص 322 می نویسد: تنها به دورانهای طلایی تاریخ، یك جامعه می توانسته است در مدتی كوتاه این همه مردان معروف در زمینه ی سیاست و تعلیم و ادبیات و لغت و جغرافیا و تاریخ و ریاضیاتو هیئت و شیمی و فلسفه و طب و مانند آنها كه در چهار قرن اسلام از هارون الرشید تا ابن رشد بوده اند به وجود آورَد. قسمتی از این فعالیت درخشان از آثار یونان مایه گرفت، اما قسمت اعظم آن بخصوص در سیاست و شعر و هنر ابتكارات گرانبها بود. 89. اصول مطالب مربوط به این موضوع: الف. مسلمانان از لحاظ تمدن نه تنها از لحاظ تسلط و قدرت كه احیاناً برای اقوام وحشی نیز رخ می دهد، به یكی از عالی ترین درجات تمدن رسیدند و شهادت مورخین به اهمیت و عظمت و درجه ی تمدن اسلامی. ب. این تمدن تا چه زمانی در قوس صعود بود و از كی در قوس نزول قرار گرفت؟ ج. علل آن اعتلا و علل این انحطاطد. شهادت مورخین و محققین به اینكه اسلام، خود عامل اصلی این ترقی و اعتلا بود. هـ. اقتباس و دنبال رَوی اروپا از تمدن اسلامی و حتی اینكه مسلمین، جهان را به مسیر جدیدی از تحقیق انداختند. و. مظاهر مختلف تمدن اسلامی و تفكیك آنها- رجوع شود به نمره ی 5. ز. امروز نیروی زنده و فعالی به نام اسلام در جهان هست كه با سیستمهای نو رقابت می كند- رجوع شود به نمره ی 7. ح. نمونه هایی از مظاهر انحطاط در امروزط. آیا تمدن اسلامی و اسلام دوره ی خود را طی كرده و آرزوی طبقه ی جدید جوانان اسلامی از قبیل آرزوی پیر است جوانی را كه «فیا لیت الشباب یعود یوماً» می گوید و باید به آنها گفت آنچه را روزگار كهنه كرد نو نمی شود و «لا یصلح البیطار ما افسد الدهر» و خلاصه همان طوری كه جبر زمان و جبر تاریخ اسب و الاغ را برنمی گرداند، تمدن اسلامی نیز مناسب همان دوره بود و باز نمی گردد؟ یا چنین نیست؟ ی. آیا خود اسلام چه پیشگویی و پیش بینی كرده؟ آیا ستاره ی خود را رو به علوّ دانسته چنان كه از مضمونالاسلام یعلو و لا یعلی علیه [برمی آید] و یا ستاره ی خود را رو به افول دانسته است چنان كه جمله ای به این مضمون روایت شده: بدأ الاسلام غریباً و سیعود غریباً. برای قسمت اول رجوع شود به نمره ی 36، 41، 43، 50، 53، 55 و 56 و نمره ی 57، 58، 59، 60، 61، 62، 63، 64، 65، 66، 67، 68، 69، 70، 71، 72 الی 82. برای قسمت دوم رجوع شود به نمره ی 83. برای قسمت سوم رجوع شود به نمره ی 51، 52، 46، 39، 40، 42، 44، 45، 46 و نمره ی 84 و 86. برای قسمت چهارم رجوع شود به نمره ی 37، 47، 48، 49 و 54. برای قسمت پنجم رجوع شود به نمره ی 32، 33، 34، 35، 87 و 88. برای قسمت ششم رجوع شود به نمره ی 5. برای قسمت هفتم رجوع شود به نمره ی 31. برای قسمت هشتم رجوع شود به. . . برای قسمت نهم رجوع شود به. . . 90. مرحوم نائینی در اول تنبیه الامة مبدأ و منشأ یعنی زمان آغاز اعتلای اروپاییان و انحطاط مسلمین را برخوردهای صلیبی می داند. 91. برای شناختن مظاهر اعتلای مسلمین رجوع شود به كتاب طبیعت از نظر متفكران اسلامی تألیف دكتر نصر، و برای آثار انحطاط مسلمین و زیانی كه متوجه جهان از این نظر شده است رجوع شود به كتاب ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین، ایضاً رجوع شود به كتاب تاریخ فلسفه ری پور و به كتاب انتقال علوم یونانی به جهان اسلام و به كتاب شش بال. 92. در آخر جلد دوم زندگانی محمد تألیف حسین هیكل، ترجمه ی پاینده مبحثی دارد تحت عنوان «خاورشناسان و تمدن اسلامی» . در ص 783 عنوانی دارد تحت اینكه چگونه فكر مسلماناندگرگون شد و سخنانی سودمند از شیخ محمد عبده نقل می كند، رجوع شود. همچنین رجوع شود به كتاب مع اللّه محمد غزالی، صفحه ی 336. . .

---