[1]1. بحثی داشتیم درباره ی تحول زندگی و مسائل آن و راه حلهایی كه برای مشكلات زندگی وجود پیدا می كند، و اینكه چون زندگی متغیر است، مسائل جدید و مشكلات جدید پیش می آید و راه حلهای جدید لازم است و چگونه با قواعد و ضوابط ثابت اسلام قابل حل است، و شما گفتید كه زندگی اصولی ثابت دارد و فروعی متغیر و در اسلام به ایندو توجه شده و اجتهاد به معنی حل مشكلات جدید است در كادر اصول ثابت و راه حلهای اصلی. خوب است توضیحی در این جهت از نظر مثالها كه در آن گفتگو فرصت نشد بدهید. 2. امام فرموده اند رژیم پیشنهاد شده «جمهوری اسلامی» است نه یك كلمه كم و نه یك كلمه زیاد. مثل اینكه نظر امام در كم بودن به این است كه لزوماً كلمه ی اسلامی باید اضافه شود تا همان طوری كه در گفتگوی پیشین گفتید تنها شكل رژیم مشخص نشده باشد، محتوا یعنی اصولی كه رژیم آینده می خواهد در كادر آن اصول حركت جامعه را تضمین كند مشخص شده باشد. و اما اینكه یك كلمه زیاد نباشد ظاهراً نظرشان به این است كه كلمه ی دموكراتیك اضافه نشود، چون گاهی گفته می شد جمهوری دموكراتیك اسلامی. حالا پرسش ما این است: چه عیبی دارد كه كلمه ی دموكراتیك اضافه بشود، مگر دموكراسی عیبی دارد؟ 3. به نظر شما انقلاب ایران را چگونه می توان تحلیل كرد؟ ویژگیهای این انقلاب كه می گویند با همه ی انقلابات دیگر جهان متفاوت است چیست؟ اسلامی بودن این انقلاب چه مفهومی دارد؟ 4. این سؤال مطرح است كه انقلاب ایران كشته و شهید فراوان داده است و همه ی آنها سهم دارند در این انقلاب. بنابراین آینده ی جمهوری باید با آرمانهای شهیدان منطبق باشد، و آیا همه ی آن شهیدان جمهوری اسلامی می خواسته اند؟ 5. به نظر شما از چه راه می توان این انقلاب را حفظ كرد و به آن تداوم بخشید؟ با چه تدابیری می توان مانع بروز استبداد و نفوذ استعمار شد كه دیگر وضع گذشته عیناً یا وضعی مشابه با گذشته تكرار نشود؟ 6. روحانیت قیام و نهضت و انقلاب مردم را رهبری كرد و به ثمر رساند. به نظر شما آیا شایسته ی مقام روحانیت و معنویت این نیست كه حالا كه این درخت به ثمر رسیده است، به مردم واگذار كند كه هرطور كه می خواهند این میوه را بچینند، در كار میوه چینی دیگر شركت نكند كه بر ضرر روحانیت است و جامعه به روحانیت نیازمند است. این كه می گویم به زیان روحانیت است، برای اینكه دخالت روحانیت به عنوان رهبری یا حكومت یا قضاوت یا شكل دیگر به معنی به دست گرفتن قدرت است و قدرت تمایل به فساد دارد.

روحانیت اگر در رأس قدرت قرار بگیرد دیگر آن زلالی و صفا و قداست و معنویت خود را از دست می دهد و دنیا آلود می شود. خطرات و آفتهای انقلاب 7. این انقلاب و دستاوردهای انقلاب را به نظر شما چگونه باید حفظ كرد و تداوم بخشید كه اوضاع به حال اول برنگردد و یا به سوی دیگر و وضع فاسد دیگری كشانده نشود؟ بدیهی است كه نهایت ساده لوحی است كه كار را تمام شده تلقی كنیم. اولاً هنوز آثار رژیم سابق از بین نرفته. آن رژیم بر نوعی نهادهای اجتماعی، نوعی فرهنگ مزوّرانه، نوعی نظام و سازمان مستقر بود. هنوز مردم ما در بسیاری از مسائل، شاهنشاهی و آریامهری فكر می كنند و قضاوت می كنند. نوعی فرهنگ زدایی، استعمار فرهنگی زدایی، و نوعی رُفت و روب و خانه تكانی لازم است. به عنوان مثال: اشاعه ی فساد به عنوان آزادی و تمدن، قلب و مسخ و تحریف فرهنگ اسلامی به عنوان فرهنگ ایرانی، مبارزه با ادبیات فارسی اسلامی، تفكیك اسلام از روحانیت و تز اصلاح روحانیت و به اصطلاح تز آمریكایی اسلام منهای روحانیت و. . . آفتهاثانیاً دستهایی در كار است برای بازگرداندن اوضاع به حال سابق و ثالثاً گروههای چپگرا هستند كه اساساً می خواهند نهضت را به سوی كمونیسم سوق دهند. رابعاً گروههای لائیك هستند كه می خواهند مانند نهضت مشروطه و نهضت استقلال عراق و نهضت ملی ایران پس از آنكه با قدرت روحانیت مرحله ی اول را كه مرحله ی نفی و طرد دشمن است پشت سر گذراندند، كنار بزنند و بد نام كنند و خود به اصطلاح ثمر را بچینند. در كتاب نهضتهای اسلامی در صدساله ی اخیر ما بحثی درباره ی آفات نهضت كرده ایم كه با این بحث كه چگونه انقلاب را می توان حفظ كرد و تداوم بخشید، رابطه ی مستقیم دارد. در آنجا چند آفت ذكر كرده ایم: نفوذ اندیشه های بیگانه، رها كردن از بین راه، رخنه ی فرصت طلبان، رخنه ی اطماع در دستگاه رهبری، تجدد گرایی افراطی، ابهام طرحهای آینده. 8. دنیای امروز به معنویت به عنوان یك امر لازم و ضروری نهیك امر زاید و دور انداختنی می نگرد. لهذا می گویند: «اگر دموكراسی و سوسیالیسم در فضایی از معنویت و اخلاق به هم نپیوندند، تركیبشان تركیب انسانی نخواهد بود. » (مصطفی رحیمی، روزنامه ی آیندگان) ولی میان معنویت و مذهب تفكیك می كنند. معنویت آنجاست كه به مسائل از دیدی انسانی بدون توجه به رنگ و نژاد و مذهب و بدون هیچ گونه تعصبی نگریسته شود و حال آنكه مذهب از آن نظر كه میان گروهها، میان پیروان و غیر پیروان فرق می گذارد و حقوق متفاوتی میان پیروان و غیر پیروان قائل است [دید انسانی ندارد] و بعلاوه مذهب توأم با تعصب است و تعصب نوعی بیماری و ضد معنویت و ضد سلامت روح و روان است. پس باید دنیایی ساخت توأم با معنویت اما منهای مذهب و این است اومانیسمی كه جهان امروز در جستجوی آن است. (مقاله ی داریوش آشوری در كتاب نیكنیازی مهندس بازرگان)

---