مقدّمتا باید یادآوری كنیم كه تاریخ علمی مبتنی بر مطلبی است كه در گذشته بیان كرده ایم و آن اینكه جامعه، مستقل از افراد اصالت و شخصیّت دارد. اگر جامعه، مستقل از افراد اصالت نداشته باشد جز افراد و قوانین حاكم بر آنها چیزی وجود نخواهد داشت و در نتیجه تاریخ علمی، كه علم به قواعد و سنن حاكم بر جامعه هاست، بلاموضوع است. قانون داشتن تاریخ فرع بر طبیعت داشتن تاریخ است و طبیعت داشتن تاریخ فرع بر طبیعت داشتن جامعه است. در مورد تاریخ علمی مسائل ذیل باید بررسی شود:

1. تاریخ علمی- چنانكه قبلا اشاره شد- متّكی به تاریخ نقلی است. تاریخ نقلی به منزله ی موادّ است برای لابراتوار تاریخ علمی. پس اوّل باید تحقیق شود كه آیا تاریخ نقلی، معتبر و قابل اعتماد است یا نه؟ اگر قابل اعتماد نباشد هر گونه تحقیق علمی درباره ی قوانین حاكم بر جامعه ها در گذشته، پوچ و بی مورد است.

2. فرضا تاریخ نقلی قابل اعتماد باشد و فرضا برای جامعه طبیعت و شخصیّت مستقلّ از افراد قائل بشویم، استنباط قوانین و قواعد كلّی از وقایع و حوادث تاریخی موقوف به این است كه قانون «علّیت» و «جبر علّی و معلولی» در حوزه ی مسائل انسانی یعنی مسائل وابسته به اراده ی و اختیار انسان، و از آن جمله حوادث تاریخی، حكمفرما باشد و الاّ قابل تعمیم و كلّیت نیست، و تحت قاعده و ضابطه درنمی آید. آیا قانون علّیت بر تاریخ حكمفرماست، و اگر حكمفرماست تكلیف آزادی و اختیار انسان چه می شود؟ 3. آیا تاریخ، طبیعت مادّی دارد و ماتریالیست است؟ آیا نیروی اصلی حاكم بر تاریخ نیروی مادّی است و نیروهای معنوی همه فرع و تابع و طفیلی نیروی مادّی تاریخ است، یا بر عكس، طبیعت تاریخ یك طبیعت معنوی است و نیروی حاكم بر تاریخ نیروی معنوی است و نیروهای مادّی فرع و تابع و طفیلی است یعنی تاریخ در ذات خود «ایده آلیست» است، و یا شقّ سوّمی در كار است و آن اینكه طبیعت تاریخ یك طبیعت مزدوج است و تاریخ دو نیرویی و چند نیرویی است، نیروهای متعدّد مادّی و معنوی در نظامی كم و بیش هماهنگ و احیانا متضاد حاكم بر تاریخ است؟