اینكه طبیعت تاریخ چه طبیعتی است، آیا طبیعت اصلی تاریخ فرهنگی است یا سیاسی است یا اقتصادی است یا مذهبی است یا اخلاقی است و بالأخره آیا طبیعت اصلی تاریخ مادّی است یا معنوی و یا طبیعتی مزدوج است، از مهمترین مسائل مربوط به تاریخ است. تا این مسأله حل نگردد شناخت، ما از تاریخ، شناخت صحیح نخواهد بود.

بدیهی است كه همه ی عوامل مادّی و معنوی نامبرده در بافت تاریخ مؤثّر بوده و هست. سخن در اولویّت و تقدّم و اصالت و تعیین كنندگی است. سخن در این است كه كدامیك از این عوامل، روح اصلی تاریخ و هویّت واقعی او را تشكیل می دهد؟ كدامیك از این عوامل می تواند سایر عوامل را توجیه و تفسیر كند؟ كدامیك از اینها زیر بناست و سایر عوامل روبنا؟ معمولا صاحب نظران، تاریخ را یك ماشین چند موتوره می دانند كه هر موتوری نسبت به موتور دیگر استقلال دارد، و در حقیقت، تاریخ را چند طبیعتی می دانند نه تك طبیعتی. ولی اگر تاریخ را چند موتوره و چند طبیعتی بدانیم تكلیف تكامل و سیر تكاملی تاریخ چه می شود؟ امكان ندارد چند موتور اصلی- كه هر كدام نوعی حركت ایجاد می كند و تاریخ را در جهتی می خواهد براند- بر تاریخ حاكم باشد و تاریخ بتواند یك خطّ سیر تكاملی مشخّصی را طی كند مگر آنكه عوامل نامبرده را به منزله ی غرائز تاریخ به شمار آوریم و فوق همه ی این غرائز برای تاریخ روحی قائل شویم كه آن روح با استفاده از غرائز گوناگون تاریخ، آن را در جهت تكاملی معین می راند و آن روح است كه هویّت واقعی تاریخ را تشكیل می دهد. ولی این تعبیر، بیان دیگری است از تك طبیعتی تاریخ. طبیعت تاریخ همان است كه از آن به روح تاریخ تعبیر شد نه آن چیزها كه از آنها به عنوان «غرائز تاریخ» یاد گردید.

در عصر ما نظریّه ای پدید آمده كه طرفداران بسیاری برای خود به دست آورده و به «ماتریالیسم تاریخی» و یا «ماتریالیسم دیالكتیك تاریخی» معروف است. ماتریالیسم تاریخی یعنی برداشتی اقتصادی از تاریخ و برداشتی اقتصادی و تاریخی از انسان بدون برداشتی انسانی از اقتصاد و یا از تاریخ. به عبارت دیگر، ماتریالیسم تاریخی یعنی اینكه تاریخ ماهیّتی مادّی دارد و وجودی دیالكتیكی. «ماهیّت مادّی دارد» یعنی اساس همه ی حركات و جنبشها و نمودها و تجلّیات تاریخی هر جامعه سازمان اقتصادی آن جامعه است، یعنی نیروهای تولید مادّی آن جامعه و روابط تولیدی آن جامعه و مجموعا وضع تولید و روابط تولیدی است كه به همه ی نمودهای معنوی اجتماعی- اعمّ از اخلاق و علم و فلسفه و مذهب و قانون و فرهنگ- شكل می دهد و جهت می بخشد و با دگرگون شدن خود، آنها را دگرگون می سازد.

امّا اینكه تاریخ وجود دیالكتیكی دارد به معنی این است كه حركات تكاملی تاریخ، حركات دیالكتیكی است، یعنی معلول یك سلسله تضادهای دیالكتیكی توأم با همبستگی خاصّ آن تضادهاست. تضادّ دیالكتیكی كه با تضادهای غیر دیالكتیكی فرق دارد این است كه هر پدیده ای جبرا نفی و انكار خود را در درون خود می پرورد و پس از یك سلسله تغییرات در نتیجه ی این تضادّ درونی، آن پدیده ضمن یك تغییر شدید كیفی به مرحله ی عالی تری كه تركیبی از دو مرحله ی قبلی است تكامل می یابد.

پس ماتریالیسم تاریخی متضمّن دو مسأله است: یكی مادّی بودن هویّت تاریخ، دیگر دیالكتیكی بودن حركات آن. ما مسأله ی اوّل را اینجا بررسی می كنیم و مسأله ی دوّم را به فصل بعد- كه درباره ی تطوّر و تكامل تاریخ تحقیق می كنیم- موكول می نماییم.

نظریّه ی «مادّیت هویّت تاریخ» از یك سلسله اصول دیگر ریشه می گیرد كه فلسفی و یا روان شناسانه و یا جامعه شناسانه است و به نوبه ی خود یك سلسله نظریّات دیگر در مسائل ایدئولوژی نتیجه می دهد. ما برای اینكه این مطلب با اهمیّت روشن شود - خصوصا با توجّه به اینكه برخی نویسندگان روشنفكر مسلمان مدّعی هستند كه اسلام هر چند مادّیت فلسفی را نمی پذیرد ولی مادّیت تاریخی را پذیرفته، و نظریّات تاریخی و اجتماعی خود را بر این اصل بنا نهاده اند- لازم می دانیم درباره ی این مطلب اندكی به تفصیل بحث كنیم، از این رو هم به ذكر «پایه ها» و «مبانی» این نظریّه، یعنی اصولی كه این نظریّه بر آن اصول استوار است، می پردازیم و هم به ذكر «نتایج» آن. آنگاه اصل نظریّه را، چه از نظر علمی و چه از نظر اسلامی، نقد و بررسی می كنیم.