برای به دست آوردن «دیدگاه» یك مكتب درباره ی «هویّت» تاریخ از یك سلسله «معیارها» می توان استفاده كرد و با توجّه به آن معیارها می توان دقیقا درك كرد كه آن مكتب با چه دیدی به جنبشهای تاریخی و ماهیّت رویدادهای تاریخی می نگرد.

معیارهایی كه برای این منظور به نظرمان رسیده عرضه می داریم، البتّه ممكن است معیارهای دیگری هم وجود داشته باشد كه از نظر ما پنهان مانده است.

پیش از آنكه معیارها را به دست دهیم و بخواهیم نظر اسلام را با محك آن معیارها به دست آوریم، لازم به تذكّر است كه از نظر ما در قرآن به برخی اصول اشاره شده كه صریحا «اولویّت» بنیاد معنوی جامعه را نسبت به بنیادهای مادّی می رساند. قرآن صریحا به صورت یك اصل می فرماید:

إِنَّ اَللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ [1].

خدا وضع و حال مردمی را دگرگون نمی سازد تا آنها به دست خود و اراده و تصمیم خود آنچه را كه به رفتار و كردار خودشان مربوط است دگرگون سازند.

به عبارت دیگر، سرنوشت مردم عوض نمی شود تا وقتی كه آنچه به نفوس و روحیّه ی مردم مربوط است وسیله ی خودشان عوض نشود. این آیه جبر اقتصادی تاریخ را صریحا نفی می كند.

در عین حال ما معیارهایی كه تشخیص داده ایم بیان می كنیم و منطق اسلام را با محك این معیارها نیز می سنجیم.

---

[1] . رعد/11.