بنابر ماتریالیسم تاریخی نهاد فرهنگی و علمی جامعه مانند همه ی نهادهای دیگر از قبیل سیاست، قضاوت و مذهب، وابسته به نهاد اقتصادی است و نمی تواند رشد مستقلّی از رشد بنیاد اقتصادی داشته باشد، به دنبال رشد ابزار تولید و رشد بنیاد اقتصادی جامعه است كه علم رشد می كند.

اوّلا می دانیم كه ابزار تولید، منهای انسان، به صورت خود به خود هرگز رشد نمی كند. ابزار تولید در رابطه ی انسان و طبیعت و در زمینه ی تجسّسات كاوشگرانه ی انسان است كه رشد می كند. رشد و تكامل ابزار تولید با رشد و تكامل فنّی و علمی انسان توأم است. سخن در این است كه كدامیك تقدّم دارند؟ آیا انسان نخست به كشفی نائل می شود و سپس آن را در عمل پیاده می كند و صنعت را به وجود می آورد و یا نخست صنعت به وجود می آید و سپس انسان به كشف نائل می شود؟ تردیدی نیست كه شقّ [اوّل ] صحیح است.

بدیهی است كه كشف قوانین علمی و اصول فنّی در رابطه ی تجسّسی و آزمایشی انسان پدید می آید و اگر انسان در رابطه با طبیعت قرار نگیرد و تجسّس نكند و به تجربه نپردازد، به كشف هیچ قانون علمی از قوانین طبیعت و به درك هیچ اصل فنّی نائل نمی گردد. سخن در این نیست، سخن در این است كه پس از تجسّس و آزمایش، آیا نخست انسان در درون خود رشد علمی می كند و سپس در بیرون وجود خود ابزار فنّی را می آفریند یا قضیّه بر عكس است؟ بدون تردید شقّ اوّل صحیح است.

بعلاوه تعبیر به «رشد» و یا «تكامل» در مورد انسان تعبیر «حقیقی» است و در مورد ابزارهای فنّی و تولیدی «مجازی» است. رشد و تكامل حقیقی آنجاست كه یك واقعیّت عینی از مرحله ی دانی تر به مرحله ی عالی تر برسد. و امّا رشد مجازی به معنی این است كه یك واقعیّت عینی تغییر مرحله نمی دهد، بلكه آن واقعیّت معدوم یا منسوخ و واقعیّتی دیگر مغایر با آن جانشین آن می شود. مثلا كودك كه بزرگ می شود واقعا یك رشد و تكامل حقیقی صورت گرفته است، امّا اگر معلّمی در كلاسی تدریس كند و بعد بجای او معلّمی دیگر از او باسوادتر و كارآتر بیاید تدریس كند، در اینجا وضع معلّمی كلاس تكامل پیدا كرده امّا این تكامل، تكامل مجازی است. تكامل انسان در جریان ابزارسازی تكامل حقیقی است، واقعا انسان از نظر روحی رشد و نموّ می كند و تكامل می یابد، امّا تكامل صنعت- از قبیل تكامل اتومبیل كه هر سال مدل جدیدتر و كامل تر و مجهّزتر به بازار می آید- تكامل مجازی است، یعنی واقعا یك واقعیّت عینی از مرحله ی دانی به مرحله ی عالی پا نگذاشته است، اتومبیل سال گذشته امسال مجهّزتر نشده است، بلكه معدوم و منسوخ و از صحنه خارج شده و جای آن اتومبیلهای دیگری آمده است. به عبارت دیگر، فرد «ناقص» از بین رفته و فردی دیگر «كامل» بجای آن نشسته، نه اینكه یك فرد در دو زمان از مرحله ی نقص به مرحله ی كمال انتقال یافته است.

آنجا كه یك تكامل حقیقی و یك تكامل مجازی دوش به دوش یكدیگر قرار دارند، بدیهی است كه تكامل حقیقی اصل است و تكامل مجازی فرع.

تازه این در مورد علوم فنّی است. در علوم دیگر از قبیل پزشكی، روان شناسی، جامعه شناسی، منطق، فلسفه، ریاضیّات به هیچ وجه نمی توان این نوع وابستگی یعنی وابستگی یك طرفه را تأیید كرد. رشد علوم به همان اندازه و یا كمتر به وضع مادّی و اقتصادی وابسته است كه وضع مادّی و اقتصادی به رشد علوم. همان طور كه «ك.

شمولر» علیه ماركسیسم اعلام داشته است:

«مسلّما وضع مادّی و اقتصادی شرط لازم تظاهرات بسیار عالی فرهنگ است، لكن به همان اندازه نیز مسلّم است كه زندگی معنوی و اخلاقی دارای رشد مستقلّی است. » [1] اگر یك نقص كه در بیان اگوست كنت فرانسوی هست كه بشر و انسانیّت را در «ذهن» - كه بخشی از استعدادهای انسانی انسان است و نیمی از معنویّت بشر است- خلاصه می كند رفع كنیم، نظریّه ی اگوست كنت در مورد تكامل اجتماعی از نظریّه ی ماركس بسی ارزشمندتر است. اگوست كنت مدّعی است:

«نمودهای اجتماعی تابع جبر علمی دقیقی هستند كه به صورت تحوّل اجتناب ناپذیر جوامع بشری تحت فرمان ترقّیات ذهن بشر نمودار می گردد. » [2]

---