همان طور كه قبلا بیان كردیم بنابر ماتریالیسم تاریخی در هر دوره ی تاریخی روبنا بر زیربنا به هیچ وجه نمی تواند پیشی گیرد، بنابراین آگاهیهای هر دوره و عصر و زمانی جبرا وابسته به همان عصر و زمان است و با گذشت آن عصر و دوره، كهنه و منسوخ می گردد و به بایگانی تاریخ سپرده می شود. آگاهیها، فلسفه ها، طرحها، پیش بینیها، مذاهب، همه زاده ی قهری مقتضیات خاصّ همان عصری هستند كه پدید آمده اند و نمی توانند با مقتضیات عصر دیگر تطابق داشته باشند.

ولی عملا خلاف آن ثابت شده. بسیاری فلسفه ها، شخصیّتها، اندیشه ها، آگاهیها- چه رسد به ادیان و مذاهب- پیدا می شوند كه بر عصر و زمان خود یا بر طبقه ی خود پیشی گرفته اند. چه بسیار اندیشه ها كه مقتضیات مادّی عصری كه در آن پدید آمده اند یكسره از میان رفته است و امّا خود آن اندیشه ها همچنان بر فراز تاریخ بشریّت می درخشند.

عجیب این است كه ماركس در اینجا نیز در بعضی سخنان خود از ماركسیسم جدا شده است. وی در كتاب معروف ایدئولوژی آلمانی گفته است:

«آگاهی گهگاه به نظر می رسد كه بر روابط تجربی همعصر پیشی گرفته است، به قسمی كه در پیكارهای یك دوران بعدی می توان به گفتار تئوری دانان پیشین همچون حجّتی استناد و اتّكا جست. » [1]

---