اینجا تذكر به معاد می دهد:
ثُمَّ یُعِیدُكُمْ فِیها بار دیگر شما را به همین زمین
برمی گرداند، یعنی مردن است و در قبر فرو رفتن.
وَ یُخْرِجُكُمْ إِخْراجاً و بار دیگر شما را
بیرون می آورد، یعنی معاد.
دوباره تذكر به توحید و معاد می دهد:
وَ اَللّهُ جَعَلَ لَكُمُ اَلْأَرْضَ بِساطاً. این زمین با
تصادف پیدا نشده است، تدبیر الهی است. اگر زمینی پیدا شده تا رسیده به آنجا كه
انسان پیدا شده، خیال نكنید كه تصادفی و اتفاقی و خود به خود شده و چنین چیزی
بنا نبوده ایجاد شود ولی حالا شده و اتفاقاً این زمین مناسب بوده با اینكه برای
انسان حكم یك خوان و سفره ی گسترده ای را داشته باشد؛ بلكه پشت سر همه ی اینها
یك اراده و تدبیر الهی بوده است. اینكه زمین راهها داشته باشد و شما در زمین در
یك جا ساكن نباشید [از روی اراده و تدبیر بوده است. ]
فرمود خدا شما را مانند گیاه رویانیده است. ولی گیاه با حیوان یك تفاوت
دارد و آن این است كه گیاه ساكن است حیوان متحرك. گیاه ریشه ای در زمین دارد
و زندگی اش از همان نقطه ای كه هست تأمین می شود، از همان زمینی كه هست
تغذیه می كند، از همان آبی كه در آنجا وجود دارد، از نوری كه آنجا بتابد و از
حرارتی كه به آنجا برسد و از هوایی كه در آنجا وجود دارد استفاده می كند. اگر مثلاً
آب در بیست قدمی باشد و ریشه ی این گیاه به آب نرسد خشك می شود؛ او قدرتِ
اینكه نقل مكان كند و از آنجا به جای دیگر برود ندارد. ولی خدا به حیوان قدرت
نقل مكان داده، منتها قدرت حیوان محدود است. اكثر حیوانها منطقه ای هستند، یعنی
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 767
از منطقه ی خودشان بیرون نمی روند. یك حیوان در جنگلی كه هست نسلها و شاید
میلیونها سال در همان جنگل است یا اگر در منطقه ای هست كمتر اتفاق می افتد
مهاجرت كند. در پرندگان مهاجرت زیاد دیده می شود و در ماهیها كه در دریاها
هستند مهاجرت دیده می شود و الّا در حیوانهای دیگر كم است.
انسان به حكم اینكه كاملترین موجودات است [و به حكم ] این عقل و اراده و
هوش و فطانتی كه دارد، هیچ پایبند یك منطقه نیست، تمام منطقه ها را زیر پا
می گذارد و خدا زمین را جوری خلق كرده است كه با اینكه این همه كوهها به خاطر
مصالحی در روی زمین قرار داده است ولی از همان قدیم الایام- نه حالا كه هواپیما
پیدا شده- رابطه ی نقاط زمین با یكدیگر محفوظ بوده، یعنی بشر می توانسته از راهها
و گردنه ها عبور كند، از جایی به جایی و از منطقه ای به منطقه ی دیگر برود، كه مراحل
حساس تاریخ بشر را مهاجرتها تشكیل می دهد، چه مهاجرتهای دسته جمعی و چه
مهاجرتهای فردی، و قرآن كریم برای مسأله ی مهاجرت فوق العاده اهمیت قائل
می شود و به طور كلی مسأله ی سفر در اسلام خودش یك ارزش خاصی دارد.
اینجا اشاره به آن مطلب می كند: خدا زمین را برای شما گسترد، یك محل
گسترده قرار داده است كه قابل نقل و انتقال هستید.
لِتَسْلُكُوا مِنْها سُبُلاً فِجاجاً خدا این
زمین را اینچنین گسترده قرار داد برای اینكه در یك نقطه ساكن و راكد نمانید.
سكون و ركود در یك نقطه مساوی است با پوسیدن و از بین رفتن و گندیدن. سفرها
و حركتها و مهاجرتهاست كه حیات بخش است.
لِتَسْلُكُوا مِنْها سُبُلاً فِجاجاً برای اینكه
دره های خیلی عمیق و راههای خیلی گسترده و بزرگ و طولانی را بپیمایید.