وَ اَلَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ *. آن مردمی از هَلَع و از جزع در هر شر و امساك
در هر خیر مستثنی هستند كه این خصلت اسلامیِ انسانی را داشته باشند: پایبند
بودن به امانات و پایبند بودن به تعهدها. امانت یعنی چیزی را كه نه به خود انسان
بلكه به دیگران تعلق دارد به او بسپارند به عنوان پاسداری كه تو نگهدارش باش،
حافظ و نگهدار و نگهبان آن باش. امانات، پیمان انسانی است؛ یعنی دایره اش حتی
از اسلام وسیعتر است به معنی اینكه اسلام دایره ی رعایت امانات را از حوزه ی مسلمین
هم بیرون می داند. از نظر اسلام رعایت امانت واجب است ولو در مورد غیر
مسلمان. این تعریف امانت است.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 728
حال امانت ممكن است مالی باشد. كسی مال خودش را به عنوان امانت به
كسی می سپارد كه بعد بیاید بگیرد. اگر بخواهد در آن مالی كه امانت است خیانت
كند [مرتكب گناه شده است. ] حتی در بسیاری از معاملات امانت شرعی ایجاد
می شود. مستأجر امین موجر است. یعنی با اینكه اجاره، خودش یك باب مستقلی
است ولی مستأجر مالك منافع جایی است كه اجاره كرده است و از نظر عینی كه در
اختیار او هست او یك امین است یعنی حق كوچكترین تصرفی كه بیرون از دایره ی
استفاده ی اجاری اش باشد ندارد. تصرفاتی كه لازمه ی اجاره كردن است به جای خود؛
كوچكترین تصرفی كه از این دایره خارج باشد از نظر شرعی خیانت در امانت تلقی
می شود. هر مستأجری امین است. هر عاریه بگیری امین است. شخصی می آید از
شما فرش یا ظرف و یا مركوب- اسب یا ماشین- شما را عاریه می گیرد كه از آن
استفاده كند؛ به شما می گوید این ماشینتان را بدهید مثلاً ما می خواهیم تا قم برویم و
برگردیم. در حدودی كه عاریه گرفته است حق دارد، اگر از آن حدود یك ذره
تجاوز كند خیانت در امانت تلقی می شود.
داستانی نقل می كنند. البته این داستان با موازین فقهی جور در نمی آید ولی با
بعضی از موازین اخلاقی جور در می آید. می گویند مقدس اردبیلی از نجف به
كاظمین یا كربلا آمده بود و برای برگشتن حیوانی را اجاره كرده بود. بعد یك كسی
امانت كوچكی از قبیل امانت پستی به او داد كه آن را به صاحبش برساند. گرفت و
در بغلش گذاشت. دیگر حیوان را سوار نشد، جلو انداخت و آورد. به او گفتند چرا
سوار نشدی؟ گفت: من از صاحبش این را اجاره كردم كه خودم سوار بشوم نه اینكه
یك چیز دیگر هم علاوه داشته باشم؛ این خیانت در امانت است؛ با اینكه آن، وزنی
نداشت و در جیبش گذاشته بود.
این مقدار رعایت ودیعه و غیر ودیعه و امثال اینها را می كردند، كه باید چنین
باشد. همین طور است امانت ناموسی. یك كسی ناموس خودش را به دیگری
می سپارد كه تو مراقب و محافظ باش. اگر یك نگاه به او بكند خیانت تلقی می شود.
امانت جانی از این هم بالاتر است. شخصی می آید به كسی پناه می برد و در جوار او
قرار می گیرد. مسأله ی جوار خودش یك مسأله ای است. یك انسانی كه بیچاره و
مورد تجاوز یك ظالم است خودش را در جوار كسی قرار می دهد. او می تواند از
اول این جوار را نپذیرد. این یك مرحله است. البته نپذیرفتن هم یك نوع نامردی
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 729
است ولی خیانت در امانت نیست. اما یك وقت جوار را می پذیرد و راه می دهد، بعد
خیانت می كند، می رود گزارش می دهد. مثل كاری كه حارث برای بچه های مسلم
كرد یا پسر آن زن برای خود مسلم كرد. مسلم به خانه ای آمده، جوار و پناه خواسته
است. ممكن بود از اول به او اجازه ندهند، راهش ندهند. ولی بعد كه جوار داد نباید
خیانت كند. البته تكلیف نمی كنند كه تو حتماً دفاع هم بكن، ولی بعد گزارش دادن و
اطلاع دادن به ابن زیاد كه مسلم اینجاست، این همان خیانت در یك امانت است.
و از این بالاتر، در اصطلاح قرآن هركسی هر كاری را كه به جامعه تعلق دارد
اگر خوب انجام ندهد او در امانت خیانت كرده است. قرآن می فرماید:
إِنَّ اَللّهَ یَأْمُرُكُمْ
أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَماناتِ إِلی أَهْلِها [1](خدا فرمان می دهد كه امانتها را به صاحبانشان
برگردانید) . در تفسیر المیزان در بحث رِوایی كه در ذیل این آیه منعقد شده است، از
در المنثور از علی علیه السلام چنین روایت می كند:
بر امام لازم است كه آنچنان در میان مردم حكومت كند كه خداوند دستور
آن را فرود آورده است و امانتی كه خداوند به او سپرده است ادا كند. هرگاه
چنین كند بر مردم است كه فرمان او را بشنوند و اطاعتش را بپذیرند و
دعوتش را اجابت كنند.