بلكه یك وقتی موفق بشوم آنهارا چاپ كنم [1]. ) یكی از مسائل این است كه بعد از آنكه صلاح و تقوا به نحو كامل در میان بشر راه پیدا كرد، عدالت كامل و صلح و صفای كامل و مساوات واقعی و تقوا به تمام معنا برقرار شد، آنوقت است كه یكمرتبه چهره ی طبیعت با بشر عوض می شود و طبیعت یك چهره ی خندان تری با بشر به خود می گیرد یعنی طبیعت آنچه در درون خودش دارد در اختیار انسان قرار می دهد، نقطه ی مقابل [مفاد این آیات. ] همین طور كه وقتی بشر ایمان و تقوا ندارد و فساد و ظلم می كند و ستم رایج می شود خشم الهی به صورتهای مختلف بر انسان نازل می شود، نعمتهای الهی از انسان گرفته می شود و عذابها و نقمتهای الهی بر انسانها وارد می شود، در جهت مقابلْ كار به عكس می شود.

حدیث است كه: و یخرج الارض ا فلاذ كبدها زمین آن پاره های جگر خودش را بیرون می آورد. وقتی شیئی را بخواهند بگویند كه خیلی دوست داشتنی است كه انسان آن را چنان مخفی می كند كه برای احدی آشكار نمی كند تعبیر «پاره ی جگر» را به كار می برند. كأنه در زمین ذخایری وجود دارد كه تا آن وقت زمین این ذخایر را بیرون نیاورده است، آن وقت است كه از آن سرِّ سرّ خودش آن پاره های جگر خود را بیرون می آورد. دیگر از نوعی بی نظمی ها- كه به علت اینكه معلول یك نوع طغیانهای بشر است خودش نوعی نظم است ولی وقتی كه این طغیانها نبود آن بی نظمی ها هم نخواهد بود- اثری نیست. مثلاً آسمان خیر خودش را به طور مرتب و منظم می ریزد، دیگر از زلزله ها و طوفانها و خشكسالیها خبری نخواهد بود، همچنان كه از جنگ خبری نخواهد بود. دیگر بشر وقتش صرف این جور كارها كه چگونه در مقابل بشر دیگری از خودش دفاع كند و اكثریت ثروت بشر صرف مسابقه های تسلیحاتی و امثال اینها بشود به هیچ وجه خبری نخواهد بود.

[1] . [این بحثها پس از شهادت استاد متأسفانه در میان نوارهای سخنرانی و نوشته ها و یادداشتهای ایشان پیدا نشد. ]