در میان علما چند نفر هستند كه به زهد و ورع و تقوا و عدالتِ بی خدشه ضرب المثل اند. یكی از اینها مرحوم مقدس اردبیلی (ملا احمد اردبیلی) است. او مرد بسیار عالمی است و در فقه از او به عنوان «محقق اردبیلی» یاد می شود، ایضاح فخرالمحققین را شرح كرده است و تا اندازه ای معقول و منقول هر دو را خوانده است.

گویا مدتی در شیراز نزد محقق دوانی تحصیل می كرده است و بعد به نجف رفت.

نجف را بعد از شیخ طوسی، محقق اردبیلی احیاء كرد. این حوزه ای كه تا عصر ما بوده و هست- و دعا كنیم خداوند باز هم حفظش كند كه الآن با خطر بزرگی مواجه است، به یك اعتبار بعد از هزار سال و به یك اعتبار بعد از حدود پانصد سال می خواهند منحلّش كنند- برای بار دوم محقق اردبیلی آن را احیاء كرد. وی معاصر با صفویه است و شاه عباس خیلی اصرار كرد كه ایشان را به اصفهان بیاورد. همین مسجد شاه را كه می ساختند، گفت من می خواهم كه اعدل و اعلم علما در اینجا نماز بخواند، و شیخ بهایی با عده ای رفتند نجف و او را انتخاب كردند؛ هر كاری كردند به ایران نیامد و با نیامدن خودش حوزه ی نجف را حفظ و نگهداری كرد. مردی بوده در نهایتِ زهد و ورع و تقوا و بحق به او كراماتی نسبت داده اند و نقل كرده اند. در عین حال می گویند از همین مرد پرسیدند (یك مرد عارفِ به خود و خودشناس و خداشناس این طور جواب می دهد) اگر شما در جایی قرار بگیرید كه در آنجا یك زن اجنبی زیبایی باشد و خلوت مطلق، احدی غیر از خدا اطلاع نداشته باشد و از عاقبتش صددرصد مطمئن باشید چه می كنید؟ گفت: به خدا پناه می برم. نگفت ما

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 612

برتر از [این هستیم، ] ما دیگر بعد از این حرفها [به خودمان اطمینان داریم. ] ما و ما ندارد. گفت: به خدا پناه می برم؛ یعنی به خود اعتماد نمی كند.

از آن طرف، برای بدكار هم كار بد هر چه بیشتر ملكه بشود امكان برگشتن به سوی كار خوب ضعیفتر می شود. هر مقدار كه این ملكه راسختر بشود، امكان توبه كردن، بازگشتن و اثر گذاشتن نصیحت و موعظه در او كمتر می شود ولی در عین حال سلب نمی شود؛ اگر به اندازه ی یك مو هم باشد، باز این امكان بازگشت هست؛ همین طور كه تاریخ و حكایات نشان می دهد كه چه گنهكارانی و در چه حدی از گنهكاری آخر توبه كرده و برگشته اند. البته امكانش ضعیف و ضعیفتر می شود، یعنی درصد برگشتن كمتر می شود؛ اگر ابتدا پنجاه درصد ماندنِ به حال گناه و پنجاه درصد رفتن است، وقتی كه گناه بیشتر شد این پنجاه درصد ماندن می شود پنجاه و یك، آن می شود چهل و نه؛ كم كم این می شود پنجاه و دو، آن می شود چهل و هشت، و همین طور درصد ضعیف می شود.