اتصال تدبیر یعنی چه؟ یعنی یك تدبیر واحد بدون تبعیض بر همه ی این اجزاء مختلف
حكمفرماست. مثلاً یك وقت ما می گوییم در یك مملكت اختلاف به این معنا نباید
باشد كه اختلاف در نقش نباید وجود داشته باشد، یعنی همه یك كار داشته باشند.
در این صورت این مملكت اداره نمی شود. اصلاً زندگی بشر و جامعه ی بشری قائم به
اختلاف نقش است. نمی شود گفت همه باید معلم باشند، همه باید كشاورز باشند،
همه باید كارمند اداری باشند، همه باید سرباز باشند، همه باید افسر باشند، همه باید
ژنرال باشند. چنین چیزی امكان ندارد. پس باید اختلاف در نقش باشد. این یك
مسأله است، ولی مسأله ی تفاوت مسأله ی دیگر است و آن این است كه به یك گروه
برسند، به گروه دیگر نرسند. به یك گروه مثلاً به دلیل اینكه سرباز هستند نهایت
درجه رسیدگی بشود، به یك گروه دیگر به دلیل اینكه كارگر هستند رسیدگی نشود،
یا عكس قضیه. به این می گویند: تفاوت. با همه ی اختلاف و تنوعی كه در میان اشیاء
هست، تفاوت به معنی تبعیضِ در تدبیر میان اشیاء نیست.
اختلاف در نقش گاهی برای یك هدف است. گاهی دو نقش متناقض یك
هدف را تأمین می كند. ما همیشه مثال می زنیم به قیچی. اگر انسان تیغه های قیچی را
نگاه كند، اینها همیشه بر ضد همدیگر حركت می كنند، یعنی اگر یك تیغه به طرف
پایین می آید، آن یكی به طرف بالا می آید و برعكس. اینها با هم هماهنگی ندارند،
ولی همین ناهماهنگی خودش یك هماهنگی است، یعنی اگر هردو با هم بالا بیایند
یا هر دو با هم پایین بیایند، چیزی را قطع نمی كنند و كاری را انجام نمی دهند. یا دو
كفه ی ترازو همیشه دو نقش مخالف را بازی می كنند، یعنی اگر این یكی به طرف بالا
می آید دیگری به طرف پایین می رود و بالعكس. این، دو نقش مخالف است ولی
این دو نقش مخالف برای هدف واحد است. در همین نقش مخالف یك هدف واحد
وجود دارد.
قرآن اصرار عظیم و زیاد دارد به مطالعه ی هر چه بیشتر خلقت، و به مطالعه ی كشف
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 509
نظامات خلقت و پی بردن به راز اصلی خلقت و حتی كشف كردن وابستگی عظیم
اشیاء به یكدیگر. در فلسفه ی امروز اصلی هست كه این نظر را تأیید می كند. روی این
اصل خیلی تكیه می كنند و خوشبختانه تقریباً می شود گفت كه قابل انكار نیست.
گاهی آن را «اصل وابستگی اشیاء» می نامند (كمونیستها از آن به «اصل تأثیر
متقابل» تعبیر می كنند ولی ماهیتش همان اصل وابستگی اشیاء است) . اصل
وابستگی اشیاء معنایش این است كه برخلاف آنچه كه ما خیال می كنیم، مثلاً این
ناخن من كه در اینجا قرار دارد و ستاره ای كه در دورترین كهكشانها قرار گرفته
است با یكدیگر وابستگی دارند، یعنی وجود هر یك از اینها بدون دیگری محال
است؛ در صورتی كه انسان خیال می كند كه اشیاء به یكدیگر وابستگی ندارند.
گاهی ما مثلاً می گوییم همین مورچه اگر نمی بود چه می شد؟ نمی دانیم كه همین
مورچه ای كه در اینجا وجود دارد یك ركن از اركان عالم است. این تصورش خیلی
مشكل است ولی حقیقت است؛ یعنی اگر به فرض محال (چون حذف كردنش محال
است؛ ما مورچه را هم بكشیم بالاخره معدومش نكرده ایم، شكلش را تغییر داده ایم)
ما مجموع اتمهایی كه مورچه را تشكیل داده از بین می بردیم و قدرت می داشتیم كه
آن را معدوم مطلق كنیم، تمام نظام عالم بهم می خورد. این مقدار وابستگی میان
اشیاء هست، و هر موجودی در كار خودش است. اگر نقش هر چیزی را در مجموع
دستگاه خلقت بدانیم، آنوقت نقش كل دستگاه خلقت را هم می دانیم.
این است كه قرآن می فرماید:
«ما تَری فِی خَلْقِ اَلرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ اَلْبَصَرَ هَلْ
تَری مِنْ فُطُورٍ» در خلقت رحمان تفاوت (به همان معنی كه عرض كردم نه اختلاف؛
به معنی تبعیض، به معنی اینكه یك چیزی مورد توجه و عنایت و تدبیر باشد و چیز
دیگر نباشد) هرگز نمی بینی.