قرآن كریم در این آیه كلمه ای به كار برده است كه قدما در درك لطفش تا حد زیادی
عاجز بودند. «ذلول» در اصل لغت عرب به معنی شتر رام است (حیوان رام؛
مخصوصاً درباره ی شتر زیاد گفته می شود) . ذلول من، یعنی حیوان رام من. البته كلمه ی
«ذلول» كه به معنی رام است گو اینكه در اصل به معنای شتر رام است، ولی این كلمه
را در غیر مورد شتر هم به كار بردن و معنای مطلق یك شی ء رام را قصد كردن مانعی
ندارد. اما در اینجا قرینه ای هست كه نشان می دهد تشبیه بیش از این حرفهاست.
می فرماید: زمین را برای شما ذلول قرار داد. معلوم می شود تشبیه به همان خود ذلول
و به همان حیوان است كه می گوید:
«فَامْشُوا فِی مَناكِبِها» . «منكب» آن قسمت از روی
شانه ی انسان و حیوان را می گویند كه استخوان دست و بازو با پشت متصل می شود.
این است كه در فقه مثلاً می گویند: مردمی كه در شمال و شرق ایران هستند، برای
قبله، ستاره ی جُدَی را (كه به آن می گویند جَدْیَد) ، ستاره ی قطب را روی منكب راست
قرار بدهند، یعنی اگر طوری بایستند كه آن ستاره به این نقطه بخورد، رو به قبله
ایستاده اند. قرآن در اینجا زمین را به یك حیوان رام و شتر رام تشبیه كرده و
می گوید: روی منكبهای این حیوان راه بروید. این دلیل است بر اینكه تشبیه
مخصوصاً به همین حیوان شده است چون كلمه ی
«فَامْشُوا فِی مَناكِبِها» آمده است.
مقصود این است كه از زمین خدا استفاده كنید.
«وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِهِ» و از رزق پروردگار كه در این زمین قرار داده است [بهره
ببرید. ]
«وَ جَعَلْنا لَكُمْ فِیها مَعایِشَ» [1](در سوره ی اعراف است) ما در زمین برای شما
اسباب معیشت و زندگی را قرار داده ایم؛ استفاده كنید از آنچه كه در زمین مایه ی
معیشت و روزی برای شما قرار داده ایم. و بدانید كه اینها همه كارهای حساب شده
است، تصادفی و اتفاقی نیست كه به موجب یك علل اتفاقی قضایا به اینجا رسیده
باشد (افكار مادّیین) : یك امر تصادفی و اتفاقی سبب شد كه زمین از خورشید جدا
شد، بعد یك امر تصادفی و اتفاقی سبب شد كه حیات در روی زمین پیدا شد، بعد
امر تصادفی دیگر و امر اتفاقی دیگر، بالاخره مجموع این تصادفات و اتفاقات
نتیجه اش این شده كه حالا ما مواجه شده ایم با یك سلسله اشیاء: این درختها، این
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 526
میوه ها، این مایه ی روزی های دیگر، این كشتها، گندمها، جوها، خرماها و امثال اینها.
اگر ما به صورت یك موجودی خلق شده ایم كه دارای دندان و معده هستیم، و اگر
این میوه ها و سایر مواد زمین با ذائقه ی ما جور درمی آید، همه ی اینها یك سلسله
تصادفات است.
ولی یك نفر موحد كه می گوید:
«تَبارَكَ اَلَّذِی بِیَدِهِ اَلْمُلْكُ وَ هُوَ عَلی كُلِّ شَیْ ءٍ
قَدِیرٌ» به آنها می گوید به نظر شما اینها تصادف و یك كار حساب نشده می آید؛ از
نظر شما جدا شدن زمین از خورشید یك امر تصادفی و اتفاقی است، ولی از نظر
خالق كل، همان چیزی كه در چشم شما یك امر تصادفی و اتفاقی است، هیچ گونه
تصادف و اتفاق نیست، غایت و هدف و غرض [دارد؛ ] یعنی اشیاء به سوی یك
مقصد حركت می كنند.
پس اصل مقصد آیه این است كه آنچه پیش آمده است به تدبیر آن كسی پیش
آمده است كه
«بِیَدِهِ اَلْمُلْكُ» (چون اوّل، بحث روی این قضیه بود:
تَبارَكَ اَلَّذِی بِیَدِهِ
اَلْمُلْكُ وَ هُوَ عَلی كُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ) و او اینها را خلق كرده است كه شما هم در روی
زمین از همین نعمتها استفاده كنید، اما بدانید كه پایان كارْ این نیست، [این دنیا]
برای شما یك منزل است، یك مدرسه است، یك جایگاه آزمون است (
لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ
أَحْسَنُ عَمَلاً) .
«وَ إِلَیْهِ اَلنُّشُورُ» باتوجه به اینكه به سوی او نشر و حشر و بازگشت هست، پس
برنامه باید بر این اساس تنظیم بشود، یعنی همان مسأله ی
«أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» .
نكته ای كه علمای عصر جدید از این آیه استفاده كرده اند این است كه
می گویند: چرا قرآن زمین را به ذلول و حیوان رام تشبیه كرده و بعد هم می گوید:
روی شانه های این حیوان حركت كنید؟ از نظر قدما معنی ذلول در اینجا این بود كه
رام است به معنی اینكه ساكن است. با هیئت قدیم ناچار بودند این جور بگویند كه
«خدا زمین را ذلول قرار داد» معنایش این است كه خدا زمین را برای شما ساكن
قرار داد. قهراً این سؤال باقی می مانْد كه برای تشبیه كردن زمین به یك امر ساكن و
آرام، آیا چیز دیگری نبود كه بیایند به شتر رام و راهوار تشبیه كنند؟ . . .
[2] خداست كه
این زمین را برای شما یك مركب سائر و در حال حركت قرار داد، اما رام و هموار،
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 527
مثل یك قطار (البته در مقایسه با مركوبهای دیگر خودمان) كه در حالی كه دارد
حركت می كند، شما در آن حركت می كنید. یك هواپیما در یك شرایط خاصی،
وقتی كه روی خط افقی حركت می كند، انسان حس نمی كند كه اصلاً حركت می كند؛
شما در آن حركت می كنید در حالی كه آن هم حركت خودش را دارد انجام می دهد.
گفته اند این (تشبیه زمین به ذلول) اشاره به حركت زمین است.
أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی اَلسَّماءِ أَنْ یَخْسِفَ بِكُمُ اَلْأَرْضَ فَإِذا هِیَ تَمُورُ. `أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی
اَلسَّماءِ أَنْ یُرْسِلَ عَلَیْكُمْ حاصِباً فَسَتَعْلَمُونَ كَیْفَ نَذِیرِ.
[2]
. [چند ثانیه ای از سخنان استاد روی نوار ضبط نشده است. ]