همین طور كه بعضی مفسرین از جمله آقای طباطبایی سلّمه اللّه فرموده اند، این آیه
جزء آیاتی است كه دلالت بر تجسم اعمال می كند. ما آیات زیادی در این زمینه
داریم. مسأله ی تجسم اعمال یكی از اصول معارف اسلامی در باب معاد است و آن این
است كه هر عملی كه از انسان در این دنیا سر می زند، دو وجهه و دو چهره دارد.
شاید تعبیری رساتر از این نیست كه بگوییم هر عملی دو چهره دارد: یك چهره
چهره ی دنیایی و به اصطلاح حضرات چهره ی مُلكی، و یك چهره ی دیگر چهره ی آخرتی یا
چهره ی ملكوتی. نه تنها اعمال انسان اینچنین است، هر چه در این عالم هست اینچنین
است. هر چه در دنیا وجود دارد دو چهره ای است: چهره ای دنیایی و چهره ای غیبی
و آخرتی. از چهره ی دنیایی امری است فانی، زایل، از بین رونده، و از چهره ی آخرتی یا
چهره ی ملكوتی امری است باقی و زایل نشدنی، خواه عمل، عمل صالح باشد و خواه
گناه باشد؛ عمل در مجموع جهان از بین نمی رود؛ در مجموع جهان هیچ چیزی
معدوم نمی شود.
ما در دنیا چنین خیال می كنیم، می گوییم اشیاء پی درپی موجود می شوند و
معدوم می شوند. از این چهره كه نگاه كنیم همین طور است. ولی علم از یك طرف،
فلسفه از یك طرف، دین از طرف دیگر و حتی می شود گفت كه عرفان و اشراق از
طرف چهارم، هر چهار تا از چهار نقطه ی مختلف كه شروع كرده اند، رسیده اند به اینجا
كه علی رغم آنچه كه انسان در ظاهر می بیند كه اشیاء نیستند و موجود می شوند و بعد
معدوم می شوند، هیچ چیز معدوم نمی شود، معدوم شدن در عالم نیست، همه ی
معدومیتها امر نسبی است، یعنی یك معدومی كه به طور مطلق معدوم بشود در دنیا
وجود ندارد. علم، این را به صورت دیگری طرح كرد، همان نظریه ی معروف لاوازیه
كه هیچ موجودی معدوم نمی شود و هیچ معدومی موجود نمی شود، با اصلاحاتی كه
پشت سر یكدیگر كردند؛ یكی گفت ماده معدوم و موجود نمی شود، بعد گفتند ماده با
انرژی، بعد گفتند اصلی كه ماده و انرژی هر دو از آن به وجود می آید؛ ولی همه ی
مسائل دور می زند در اطراف اینكه چیزی معدوم نمی شود. فلسفه از همان راهی كه
عرض كردم به این بیان ذكر می كند، می گوید هر چیزی دارای دو چهره است: چهره ی
دنیایی و مادی، و دیگر چهره ی اخروی و ملكوتی. این فناها و نیستیها از چهره ی دنیایی
است؛ از چهره ی آخرتی و معنوی و ملكوتی همه چیز باقی است.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 457