در آیات دیگر كه در سوره ی بقره آمده است راجع به مدت عده كه عده ی زن چقدر است، مشخص شده است كه «وَ اَلْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ» زنهای مطلّقه سه «قُرء» - كه درباره ی سه قرء بعضی گفته اند سه «طُهْر» یا سه عادت- تربّص می كنند، یعنی باید سه عادت بعد از طلاق برای اینها پیدا بشود تا عده شان تمام شود.

ممكن است زنی باشد كه از سن حیض گذشته باشد؛ اصطلاحاً به او «یائسه» می گویند. ممكن است زنی باشد كه از سن حیض نگذشته است ولی حائض نمی شود. این هم باز دو جور است؛ گاهی محل شك است، معلوم نیست كه علت حائض نشدنش سن است یا یك بیماری؛ و گاهی محل شك نیست. زنهایی كه حائض نمی شوند ولی قطعاً در سن حائض شدن هستند، آنها تكلیفشان این است كه به جای سه عادت سه ماه عده نگه دارند. زنهایی كه حائض نمی شوند ولی مورد شك است (در قدیم بالخصوص كه شناسنامه نبوده و سن و سالها مشخص نبوده است، گاهی زنی احساس می كرد كه عادت نمی شود، ولی نمی دانست كه آیا به سن یأس رسیده است یا به علت یك بیماری است، كه اینها را معمولاً می گویند:

«مسترابه» یعنی محل شك) درباره ی اینها هم قرآن می فرماید سه ماه عده نگه دارند:

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 413

«وَ اَللاّئِی یَئِسْنَ مِنَ اَلْمَحِیضِ مِنْ نِسائِكُمْ إِنِ اِرْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلاثَةُ أَشْهُرٍ» زنانی كه از حیض شدن مأیوس اند ولی شما شك دارید كه علت حیض نشدن سن است یا علت دیگری دارد، عده ی اینها سه ماه است؛ و همچنین زنانی كه به علت بیماری اصلاً حائض نمی شوند.

زنان حامله تكلیفشان چیست؟ وَ أُولاتُ اَلْأَحْمالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ . كلمه ی «اولی» به معنی دارنده و صاحب است. «اولوا الامر» یعنی دارندگان امر، والیان امر.

«أُولاتُ اَلْأَحْمالِ» - كه مؤنث است- یعنی دارندگان حمل. ترجمه ی فارسی اش همین كلمه ی «باردار» است. حمل یعنی بار. در اصطلاح عربی و در اصطلاح فارسی هر دو (شاید در بعضی زبانهای دیگر هم این جور باشد) شایع این است كه به بچه ای كه در رحم مادر است «بار» می گویند، و لهذا ما هم در زبان فارسی زن حامله را «باردار» می گوییم، و در عربی «حامل» می گویند؛ «حامله» نمی گویند چون این امر اختصاص به زنها دارد. مثل حائض است كه دیگر حائضه نمی گویند، چون مرد حائض نداریم كه بگوییم زن حائضه، برای اینكه معلوم بشود كه زن است یا مرد.

«أُولاتُ اَلْأَحْمالِ» همان معنای حامل را دارد: صاحبان بار، دارندگان بار، یعنی زنهای حامل. تكلیف عده ی اینها چیست؟ زن معمولاً در مدت حمل عادت نمی شود؛ استثنائی است كه بعضی از زنها عادت بشوند. آیا اینها هم سه ماه عده نگه دارند؟ نه، صاحبان حمل عده ی طلاقشان وضع حمل است. اگر ما فرض كنیم كه یك روز هم به حملش مانده است، اگر زن طلاق داده بشود، با صِرف وضع حمل عده اش منقضی می شود، و حتی اگر یك لحظه باقی مانده باشد. و اگر ابتدای حملش باشد و تا وقتی كه بخواهد وضع حمل كند نُه ماه مانده باشد عده اش این نُه ماه است.

عده هایی كه در اینجا ذكر می كنیم عده ی طلاق است. ما یك عده ی وفات هم داریم كه اگر مرد بمیرد زن باید عده نگه دارد. عده ی وفات چهار ماه و ده روز است «أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً» كه نصّ آیه ی قرآن است. چون عده ی وفات چهار ماه و ده روز است، گاهی اشتباه می شود، بعضی خیال می كنند عده ی طلاق هم در جایی كه سه عادت نیست سه ماه و ده روز است، می گویند عده ی این زن سه ماه و ده روز است؛ خیر، ما سه ماه و ده روز نداریم، چهار ماه و ده روز داریم در عده ی وفات. در عده ی طلاق، سه ماه داریم در عده ی بعضی از زنها، و سه عادت داریم در عده ی بعضی دیگر از زنها. عده ی وفات اختصاص ندارد؛ همه ی زنها، حتی زنی كه یائسه ی واقعی است یعنی سنش از سن

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 414

عادت شدن و بچه آوردن گذشته است باید عده نگه دارد، درصورتی كه در طلاق اگر زن به سن یائسگی برسد اصلاً عده ندارد.

حال مسأله ای پیش می آید كه اگر زنی شوهرش مُرد و زن حامله بود، عده ی زن چقدر است؟ آیا چهار ماه و ده روز است یا وضع حمل است؟ به حسب فقه شیعه- كه از مسلّمات فقه شیعه است و از همان اول حضرت امیر علیه السلام این مطلب را توضیح دادند- زنی كه حامل باشد و شوهرش بمیرد، عده اش «اَبْعَدُ الاَجَلَیْن» است، یعنی دورترین مدتها؛ یعنی از این چهار ماه و ده روز و مدت حمل، هر كدام دورتر باشد عده اش همان است. اگر زن تازه حامله شده است و شوهرش مُرد، نُه ماه بعد می خواهد بزاید، مدتش آن نُه ماه است. اگر زن وضع حملش قریب است، مثلاً یك روز دیگر خواهد زایید، باید عده ی چهار ماه و ده روز را نگه دارد.

اینجا امر تقوا را تكرار می فرماید. تكرار اینها برای این است- از آیه ی بعد هم استنباط خواهیم كرد- كه قرآن می خواهد اهمیت فوق العاده ی رعایت حدود خانوادگی را ذكر كند، چون تقوا «خود نگهداری» و رعایت حدود الهی است كه در ابتدای سوره هم فرمود: «وَ تِلْكَ حُدُودُ اَللّهِ وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اَللّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ» اینها حدود الهی است، هر كه از این حدود تجاوز كند به خود ستم كرده است. تقوا هم خود نگهداری یعنی تجاوز نكردن از حدود و مقررات الهی است. اینكه تقوا و حفظ حدود الهی تكرار می شود، اِشعار به این است كه مسائل خانوادگی فوق العاده اهمیت دارد، و قبلاً عرض كردیم كه در كمتر مسأله ای قرآن به اندازه ی مسائل خانوادگی به جزئیات مسأله پرداخته است، و این، نهایتْ درجه ی [اهمیت ] مسائل مربوط به حدود خانوادگی را نشان می دهد.