در واقع در كلمه ی «توكل» عهده دار شدن بنده هم هست؛ یعنی دو عهده داری و دو
تعهد است، یك عهده دار شدن از طرف بنده، كه كلمه ی «توكل» از این جهت است، و
یك عهده دار شدن از طرف خدا: تو عهده دار وظیفه ی خودت و طاعت خدا باش، در
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 411
سرنوشت اعتمادت بر خدا باشد. در «عَلَی اللّه» كلمه ی «معتمداً» تضمین شده است.
تو در هر كاری توجّهت به وظیفه ی خودت باشد، ولی انسان كه نمی تواند نگران
سرنوشت خودش نباشد، در آن جهت تكیه ات بر خدا باشد. «تَوَكَّلْ مُعْتَمِداً عَلَی اللّه»
عهده دار كار خود و وظیفه ی خودت باش، درحالی كه تكیه ات به خدا باشد؛ در
سرنوشت تكیه ات به خودت نباشد، به خدا باشد. تو اگر وظیفه ی خودت را خوب
انجام بدهی، مطمئن باش سرنوشتت به دست او خوب خواهد شد و از بین نخواهد
رفت.
از اینجا معلوم می شود كه توكّلِ به معنای یك كار یك طرفه، یعنی من هیچ
تعهدی را نپذیرم، فقط سرنوشتم را به خدا بسپارم، بعد هم بروم بخوابم، [مردود
است؛ ] پس تكلیف وظیفه چه می شود؟ خدا آن وقت متعهد سرنوشت انسان می شود
كه انسان متعهد وظایف خودش بشود. تو راه خدا را پیش بگیر و در هر كاری ببین
وظیفه چیست، به تكلیف خودت عمل كن، آن وقت ببین خدا چگونه سرنوشت تو
را خوب می سازد.
پس در مفهوم توكل دو چیز خوابیده است: از طرف بنده قبول كردن وظایف
الهی كه به او واگذار شده است، از طرف خدا قبول كردن سرنوشت خوب كه بنده به
او واگذار كرده است. خدا تكلیف به تو واگذار كرده است، تو آن را بپذیر؛ تو
سرنوشتت را به خدا بسپار، خدا آن را می پذیرد.
وَ مَنْ یَتَوَكَّلْ عَلَی اَللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اَللّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اَللّهُ لِكُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً. این
جمله وسط همین آیات طلاق بود، وسط آیه ای كه فرمود زنها را كه طلاق می دهید،
در مدت عده باید در همان خانه ی خودشان با همان وضع زندگی سابقشان بمانند و
شما هم بر آنها انفاق كنید و از آنها پذیرایی كنید، ولی حق رجوع دارید، تا پایان كار
می رسد، یعنی نزدیك است كه عده تمام بشود، حق رجوع شما باقی است، اما شما
اگر خواستید رجوع كنید به نیكی و خوبی رجوع كنید، و اگر خواستید رها كنید، به
نیكی رها كنید. عرض كردیم مقصود از «به خوبی رجوع كنید» این است كه یك
وقت با سوءنیت رجوع نكنید كه بگویید: الآن دارد مدتش تمام می شود، وقتی
مدتش تمام می شود می رود شوهر می كند، پس من رجوع می كنم برای اینكه مانع
شوهركردنش بشوم؛ وقتی كه رجوع كردی باز همان آش و همان كاسه؛ نه، رجوعی
كه از سر حسن نیت و به قصد یك زندگی واقعی باشد؛ و اگر نخواستید رجوع كنید
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 412
به خوبی از آنها جدا بشوید، كه به خوبی جداشدن همان است كه در آیات دیگر
نامش را «تمتیع» گذاشته اند، یعنی نه تنها حقوق او را به وی بدهید، در حد امكان
خودتان زائد بر حقوق زن مطلّقه هم یك چیزی از تمكن مالی بدرقه و همراهش
كنید كه سرشار از تمكن مالی از شما جدا بشود. بعد مسأله ی شهادت عَدلیْن را مطرح
فرمود، و بعد موعظه ای كه
«ذلِكُمْ یُوعَظُ بِهِ مَنْ كانَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ» . بعد هم مسأله ی تقوا و
توكّل، كه در این جور مسائل تا انسان تقوای الهی نداشته باشد و تا به خدا توكّل
نداشته باشد این وظایف را عمل نمی كند.
پس اینها كه در خلال این آیات آمده است برای این است كه زندگی خانوادگی
هم- و بلكه بیشتر- نیاز به تقوا و توكّل دارد. البته آیات تقوا و توكّل اختصاص به
زندگی خانوادگی ندارد، ولی اینكه در خلال آمده است برای این است كه در این
مسائل هم تقوا و توكّل لازم است.