دو آیه در قرآن هست كه بعضی از مفسرین- و نه همه ی آنان- خیال كرده اند كه این دو
آیه به نوعی با یكدیگر منافات دارند و یكی را ناسخ دیگری دانسته اند. یكی آیه ای
است كه می فرماید:
«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اَللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ» [1] یعنی تقوای خدا را داشته
باشید آنچنان كه شایسته ی این تقواست. و آیه ی دوم همین آیه ی مورد بحث است:
«فَاتَّقُوا
اَللّهَ مَا اِسْتَطَعْتُمْ» تقوای الهی داشته باشید به آن اندازه كه قدرت دارید.
بعضی از مفسرین گفته اند كه آیه ی دوم ناسخ آیه ی اول است، تخصیصی است در
مفاد آیه ی اول، چون این كه «آنچنان كه او شایسته است تقوای او را داشته باشید»
مافوق قدرت بشر است. آیه ی دوم می فرماید شما كه نمی توانید آنچنان كه او شایسته
است تقوای او را داشته باشید پس به اندازه ی قدرت خودتان تقوا داشته باشید.
همان طور كه بعضی از مفسرین مخصوصاً صاحب تفسیر المیزان می فرمایند
این سخن درست نیست، این دو آیه اصلاً با یكدیگر منافات ندارند. چنین نیست كه
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 395
در آیه ی اول گفته شده باشد نسبت به خدا آنچنان كه شایسته ی اوست ولو اینكه مافوق
قدرت شما باشد تقوا داشته باشید؛ یعنی آن آیه تكلیف به مافوق قدرت كرده باشد؛
خدا هیچ گاه تكلیف به مافوق قدرت نمی كند، بلكه آیه ی اول ناظر به این است كه
تقوای هر چیزی متناسب با خود آن چیز است. با توجه به اینكه گفتیم تقوا یعنی
«خود نگهداری» ، مثلاً اگر انسان بخواهد خودش را از كیفرهای قوانین دنیوی نگه
دارد حداكثر خودنگهداری این است كه یك تخلف ظاهر و روشنی نكند.
«حَقَّ
تُقاتِهِ» در مورد قوانین دنیوی همین مقدار است. اما آیا قانون بشری اقتضا دارد كه
من در قلب خودم هم رضایت به آن داشته باشم؟ نه، دیگر قانون بشری چنین
اقتضایی ندارد. آیا من در دل خودم هم خلاف آن را خطور ندهم؟ نه، این یك امر
قراردادی اجتماعی است كه بیش از آنچه گفتیم اقتضا ندارد. ولی تقوای الهی داشتن
مطلب دیگری است. اینكه انسان صرفاً در عمل مخالفت نكند، یك درجه از تقوای
الهی است. تقوای به قلب، تقوای به عقل، تقوای به تمام وجود، اینها هم درجات تقوا
هستند. پس آن آیه ای كه می فرماید:
«اِتَّقُوا اَللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ» نظر به كیفیت دارد و كیفیت
تقوای الهی با كیفیت تقواهای دیگر متفاوت است، و در
«فَاتَّقُوا اَللّهَ مَا اِسْتَطَعْتُمْ»
می خواهد بفرماید هر مقدار نیرو دارید صرف تقوا كنید، هراندازه كه می توانید.
«وَ اِسْمَعُوا» و بشنوید، یعنی امر خدا را و فرمان خدا را بشنوید. گفته اند مقصود از
«بشنوید» نه این است كه اطاعت كنید، چون بعد می فرماید
«وَ أَطِیعُوا» *. «بشنوید»
یعنی گوش شنوا داشته باشید، یعنی با قلب خودتان اعتقاد پیدا كنید، بدانید كه این به
سود شماست.
«وَ أَطِیعُوا» و در عمل اطاعت كنید.
«وَ اِسْمَعُوا» و
«وَ أَطِیعُوا» دو درجه
از تقوا هستند.
«وَ أَنْفِقُوا خَیْراً لِأَنْفُسِكُمْ» آن چیزی كه برای خودتان خیر است انفاق كنید. در
معنای این آیه احتمالاتی هست.
«أَنْفِقُوا» معنایش معلوم است كه همان انفاق است،
مخصوصاً كه قبل از آن، سخن از مال بود:
«إِنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ» . اگر «خیرا»
مفعول «أنفقوا» باشد یعنی خیر را انفاق كنید.
در قرآن به طور مكرر از ثروت حلال تعبیر به «خیر» شده است، مانند
«إِنْ تَرَكَ
خَیْراً اَلْوَصِیَّةُ لِلْوالِدَیْنِ وَ اَلْأَقْرَبِینَ» [2]. در اینجا هم می فرماید:
«أَنْفِقُوا خَیْراً لِأَنْفُسِكُمْ» از
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 396
این خیرها چیزی به خودتان انفاق كنید، كه بعضی از مفسرین گفته اند مفهوم
اجتماعی دارد؛ یعنی شما اگر از مال خودتان به افراد دیگر خیر برسانید به خودتان
رسانده اید، یعنی دیگران هم مثل شما هستند؛ باید آنها را از خودتان بدانید و آنها را
غیر حساب نكنید. ولی بعضی مثل صاحب تفسیر المیزان آیه را جور دیگری تفسیر
كرده اند، گفته اند: در قرآن مكرر اعمال انسان را به عنوان پیش فرستاده ها تعبیر
می كند مثل آیه ی سوره ی حشر:
«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اَللّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ» [3] و
تعبیر
«ما قَدَّمَتْ یَداهُ» [4]* و
«بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ» [5]* هم در قرآن زیاد آمده است. بنابراین
معنای آیه چنین است: انفاق كنید و پیش بفرستید خیر را برای خود؛ اعمال شما
پیش فرستاده هاست، كوشش كنید كه آن چیزی كه پیش می فرستید خیر باشد.
[4]
. كهف / 57؛ نبأ / 40.
[5] . بقره / 95؛ نساء / 62؛ قصص / 47؛ روم / 36؛ شوری / 48؛ جمعه / 7.