نظام تشریع یعنی چه؟ انسان از آن جهت كه موجودی دارای عقل و اراده و مؤثری از مؤثرهای عالم است، به حكم این كه دارای عقل و اراده است، اثر خود را جبراً و بدون انتخاب انجام نمی دهد. همیشه در میان دوراهی است و این خود اوست كه باید اثر خود و عمل خود را انتخاب و اختیار كند. كلمه ی اختیار از ماده ی «خیر» است، یعنی از دو طرف خیر و شر، مصلحت و غیرمصلحت، آن كه خیر است آن را برگزیند كه در مورد انسان اگر غیر از این باشد با انسانیت انسان منافات دارد. در اینجا چه برنامه ای هست؟ در اینجا فقط برنامه ی راهنمایی است، خدای متعال انسان را راهنمایی می كند. وحی، شرع و دین، یعنی راهنمایی انسان در كارهای خودش كه این گونه اختیار كند و مصلحتش در آن است و اگر آن گونه ی دیگر اختیار كند بر ضرر اوست.

این هم باز دو قسم است: یك قسمت تشریع الهی است، یعنی قانونی است كه خدا وضع كرده است و پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله آن قانون را فقط به مردم ابلاغ می كند. در

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 381

كنار این امر، امر دیگری هست و آن این است كه خدای متعال در مسائل خصوصی و جزئی، یعنی در مسائل اجرایی، به پیغمبر حق امر و نهی داده است و بر مردم واجب است كه امر و نهی او را اطاعت كنند. این است كه می فرماید: «وَ أَطِیعُوا اَللّهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ» امر خدا را اطاعت و پیروی كنید و امر پیغمبر را.

در اینجا دو احتمال هست: یكی اینكه بگوییم مقصود از اطاعت رسول همان اطاعت خداست در آنچه كه خدا دستور داده است، چون پیغمبر هیچ چیزی را از ناحیه ی خود نمی گوید. هرآنچه شما در دستورات دین عمل كنید، هم عمل به دستور خداست و هم عمل به گفته ی پیغمبر است.

بعضی از مفسرین به گونه ی دیگری گفته اند و درست هم هست و از آیات دیگر قرآن هم این مطلب استنباط می شود. گفته اند مسأله ی اطاعت خدا در قوانین دینی و مسأله ی اطاعت پیغمبر در مسائل اجرایی است. مثلاً «جهاد كنید» امر خداست. بسیار خوب، می خواهیم جهاد كنیم. پیغمبر تعیین می كند كه مثلاً اسامه امیر جیش باشد و زید و عمرو و بكر باید با جیش اسامه همراه شوند. این قانون كلی الهی نیست، مربوط به امر جزئی و شخصی است، ولی این هم مانند آن قانون كلی اطاعتش واجب است. خدا او را «ولیّ امر مسلمین» قرار داده است و اطاعت امر ولیّ امر مسلمین واجب است. در مقام تشبیه مثل این است: دستور خدا این است كه اطاعت امر والدین واجب است. اگر والدین شخص، او را از یك سفر مباح نهی كنند، آیا رفتن به این سفر مخالفت خداست یا مخالفت والدین؟ مخالفت والدین است، ولی چون مخالفت والدین است، مخالفت خدا هم هست، زیرا خدا امر كرده است كه اطاعت امر والدین واجب است. درست است كه خدا مستقیم نگفته است كه این مسافرت را نرو، دستور مستقیم خدا این نیست، دستور مستقیم خدا این است كه اطاعت والدین واجب است، ولی دستور غیرمستقیم خدا این است كه رفتن به این سفر حرام است. چون والدین اینچنین امر می كنند، قهراً این، امر خدا می شود.

«فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّما عَلی رَسُولِنَا اَلْبَلاغُ اَلْمُبِینُ» اگر اعراض كردید، پشت كردید و روی گرداندید (اطاعت نكردن را روگرداندن می گویند) و امر خدا و رسول را اطاعت نكردید، جبری در كار نیست. همانا آنچه بر رسول و فرستاده ی ماست ابلاغ و رساندن آشكار است.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 382