را بترسد یعنی هیبت مقام پروردگار او را بگیرد، و تعبیر «مقام» آمده است، «مقام» یعنی مرتبه، عظمت: خدا را در مقام الوهیّت بشناسد، عظمت الهی را در مقام خود درك كند. آنوقت آن خوف، خوف از عقاب خدا نیست، عظمت الهی است، كه امیرالمؤمنین فرمود: «عَظُمَ الْخالِقُ فی اَنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ ما دونَهُ فی اَعْیُنِهِمْ» [1]» عظمت الهی در چشمشان جلوه كرده است، دیگر ماسوای حق هر چه هست، شامل دنیا و آخرت، همه در نظرشان كوچك است. تمام دنیا و تمام بهشت و جهنم در نظرشان چیزی نیست؛ یعنی آن كسی كه مقام پروردگار را به عظمت الهی درك كرد دیگر امكان ندارد چیز دیگری در نظرش بزرگ بیاید.

به طور كلی انسان چنین ساختمانی دارد كه بزرگی و كوچكی برایش نسبی است یعنی یك چیز بزرگ است در مقایسه با یك كوچكتر از خودش. همین قدر كه آن را با یك شی ء بزرگتر مقایسه كند حتی در چشمش كوچك می شود. مثلاً این ضبط صوت وقتی كه در كنار ضبط صوت كوچكتری هست به نظرتان بزرگ است؛ در مقابلِ یك بزرگتر از خودش به نظرتان كوچك می آید. یك آدم بلندقد در مقابل مردم دیگر همیشه بلندقد است؛ وقتی كه با بلندقدتر از خودش راه می رود به چشم انسان كوچك می آید.

روح انسان هم همین طور است. این اشیاء كه بزرگ به نظر می رسند در مقایسه با یكدیگر است ولی در مقایسه با مقامی كه عین عظمت است و عظمتِ لایتناهی است هر عظمت دیگر [كوچك به نظر می رسد] چون هرچه باشد متناهی است و یك متناهی با نامتناهی نسبت ندارد. اگر انسان او را به عظمت شناخت دیگر چیزی به نظرش بزرگ نمی آید. ما تا فریمان بودیم و فقط مشهد را دیده بودیم مشهد به نظر ما بسیار بزرگ بود. تا آمدیم قم و تهران و برگشتیم. وقتی كه من از تهران برگشتم دیدم مشهد چقدر به نظرم كوچك است! طبیعت انسان این است. سعدی در «بوستان» قطعه ای دارد:

چنین دارم از پیر داننده یاد

كه شوریده ای سر به صحرا نهاد

پدر در فراقش نه خورد و نه خفت

پسر را ملامت نمودند گفت

از آنگه كه یارم كس خویش خواند

دگر با كسم آشنایی نماند

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 77

به حقش كه تا حق جمالم نمود

دگر هر چه دیدم خیالم نمود

«وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ » . قرآن در یك جای دیگر هم این تعبیر را دارد كه: «وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی اَلنَّفْسَ عَنِ اَلْهَوی . `فَإِنَّ اَلْجَنَّةَ هِیَ اَلْمَأْوی » [2](آن كسی كه مقام پروردگار را بترسد. . . ) . این معنایش هیبت و عظمت است. این خوف، خوفی است بالاتر از آن خوفها، بالاتر از خوفِ از عقاب است (بلكه خوفِ از عقاب نوعی غفلت از خداوند است) یعنی خدا را می شناسد و خدا را می ترسد، غیر خدا هر چه هست در نظرش كوچك است. در دعای كمیل این مطلب را كاملاً حس می كنیم.

چون در این آیه فرموده است برای كسانی كه مقام پروردگار را درك می كنند و خوف مقام پروردگار را دارند دو بهشت است، بعضی از مفسرین گفته اند مقصود از «دو بهشت» یعنی بهشتی روحانی و بهشتی جسمانی. البته این یك احتمال است ولی گویی قرآن نخواسته در این زمینه توضیح بدهد چون یك «دو بهشت» دیگر هم بعد داریم كه ذكر می كنیم.

[1] . نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه ی 184 (خطبه ی همّام) .

[2] . نازعات / 40 و 41.