«فِیها فاكِهَةٌ وَ اَلنَّخْلُ ذاتُ اَلْأَكْمامِ» . كلمه ی «وَضَعَها» [در آیه ی قبل ] یعنی نهاد آن را. این اشاره است به آن استفاده ای كه انسان از نهادگی زمین می برد، یعنی زمین برای انسان بساط و فرش و گهواره است كه انسان در روی آن قرار گرفته و حاجتش را رفع می كند. حال اشاره می كند به جنبه های دیگرِ فواید و نعمی كه زمین برای انسان دارد. زمین برای انسان تنها فرش و مهاد و جایی كه محلِ قرار باشد نیست، «فِیها فاكِهَةٌ وَ اَلنَّخْلُ ذاتُ اَلْأَكْمامِ» در این زمین است میوه ها و درخت خرما با آن غلافهای خودش كه میوه ها را در غلاف قرار می دهد. گویا عرب به خرما «فاكهه» (میوه) اطلاق نمی كند، از این جهت نخل را جداگانه ذكر كرده است.

فلاسفه اصطلاحی دارند، می گویند «آباء ثلاثه و امّهات اربعه» . زمین برای

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 47

انسان حكم یك مادر را دارد. برای طفل نوزاد، شیر در پستان مادر تهیه می شود و این تهیه شدن شیر در پستان یك امر تصادفی نیست یعنی اگر زنی حامله می شود و بعد تدریجاً در پستان او مایعی پیدا می شود و هرچه كه ایام وضع حمل او نزدیك می شود آن مایع بیشتر و آماده تر می شود به طوری كه مقارن با ولادت طفل آن پستان آن مایع كاملاً آماده است برای اینكه طفل از آن استفاده كند، این یك امر تصادفی نیست كه همین قدر كه این بچه در رحم قرار می گیرد اتفاقاً پستان هم پر از شیر می شود؛ بلكه در برنامه است؛ یعنی رابطه است میان خلقت بچه و خلقت پستان و تولید پستان آن شیر را. اصلاً در نظام خلقت اگر بنا نبود كه در رحمها بچه ها آفریده شوند، پستان هم آفریده نمی شد، آن پستان هم آن طور آفریده نمی شد كه آن مایع را به آن شكل بتواند به وجود بیاورد. میان آن مایع و معده ی آن طفل كه در رحم است ارتباط برقرار است. میان نوع آن مایع (آن كه به اصطلاح خراسان به آن «جِیك» می گویند یا به آن «آغوز» می گویند) و اولین ماده ای كه برای این معده مناسب است باز رابطه است؛ یعنی این مایع روی حساب تهیه شده. حتی میان آن دگمه ی سر پستان و لبهای آن طفل هم رابطه برقرار است؛ اگر لبهای آن طفل آن شكل خاص را نمی داشت آن دگمه ی سر پستان هم آن طور آفریده نمی شد. یا آن غده ها و مراكزی كه ترشح می كند، به آن شكل ترشح می كند؛ طفل باید با لبش فشار مختصری بدهد تا ترشح كند، چون اگر با لبش فشار ندهد ترشح نمی كند و اگر بدون اینكه لب فشار بدهد ترشح كند شیرها بی جهت می ریزد. آن هم باید آنقدر نازك باشد كه وقتی لب نازك طفل كوچكترین فشار را بیاورد كافی باشد. همه اینها حساب دارد.

زمین هم ایجاد كردنش میوه ها را، درختها، دانه ها و سبزیهای خوشبو را، حساب دارد. از میوه ها تعبیر به «فاكهه» كرده، بعد خرما را اختصاصاً جدا ذكر كرده، یا به علت اهمیتش یا به همان علت كه عرض كردم عرب به خرما «فاكهه» اطلاق نمی كند. دانه های مورد تغذی انسان مثل گندم، جو، نخود و لوبیا را هم تعبیر به «حَب» می كند، دانه هایی كه از زمین می روید، دانه هایی كه توأم با برگهای درو كردنی است كه مورد استفاده انسان است. از سبزه های خوشبو تعبیر به «ریحان» فرموده است (وَ اَلْحَبُّ ذُو اَلْعَصْفِ وَ اَلرَّیْحانُ) .

قرآن می خواهد بگوید همین طور كه رابطه است میان آن پستان و آن شیر و آن

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 48

دگمه ی سر پستان و همه ی آن تشكیلات با خلقت طفل در رحم و با معده و لبها و نیازهای آن طفل، همین طور رابطه است میان میوه ها و دانه ها و روییدنیهای خوشبوی این عالم با خلقت انسان. اینها ماده هایی است كه در پستان همین زمین می روید؛ یعنی این پستان این جور آفریده شده است كه بتواند این احتیاجات را رفع كند. البته طفل وقتی از رحم به دنیا می آید ناتوان است، حداكثر همین است كه با لبهای خودش باید بمكد، دیگر بیش از این كاری از او ساخته نیست، مایع برای او تا این اندازه آماده است، ولی انسان بعد از آنكه بزرگ می شود استعداد خیلی بیش از اینها را دارد، آنوقت می بینید نعمتها در قدمهای دورتری قرار داده شده كه او خودش می رود آنها را به خود نزدیك می كند. مثلاً دانه را در زمین می پاشد كه بعد زمین این استعداد خودش را در آنجا نشان می دهد، بعد مثلاً بوته گندم می روید، بعد بزرگ می شود، ساقه پیدا می كند، دومرتبه خوشه پیدا می كند، بعد دانه گندم هم به خودی خود قابل استفاده نیست، انسان آن را آرد می كند، بعد می پزد و بعد می خورد.

«وَ اَلْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ. `فِیها فاكِهَةٌ وَ اَلنَّخْلُ ذاتُ اَلْأَكْمامِ. `وَ اَلْحَبُّ ذُو اَلْعَصْفِ وَ اَلرَّیْحانُ» زمین را نهاد برای مردم كه بر روی آن راه بروند و از آن مانند یك فرش و بساط استفاده كنند ولی نه زمین تنها فایده اش آن باشد، مادری است كه در پستان خودش مواد مورد نیاز انسان را به وجود می آورد؛ در این زمین است میوه ها، در این زمین است درخت خرما، و از این زمین می روید دانه هایی كه مورد استفاده انسان است، دانه هایی كه با بوته هایی دارای برگ می روید، و در این زمین است كه ریحانها یعنی روییدنیهای خوشبوی پیدا می شود. اگر انسان شامّه ای نمی داشت، این گلها و سبزیهای خوشبو هم در دنیا وجود نمی داشت، یعنی ارتباطی میان ایندو برقرار است. «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ» حال به من بگویید كه شما كدام یك از نعمتهای پروردگارتان را تكذیب می كنید، یعنی آیا جای تكذیب نعمتها هست؟ ! تكذیب نعمتها یا تكذیب ایمانی. عرض كردیم كه این نعمتها با این تشكیلات و این نظم كه حساب و كتابی را در عالم می رساند، اولاً الهام بخش ایمان است در انسان، ثانیاً الهام بخش وظیفه و تكلیف و مسؤولیت است برای انسان.