حم. `تَنْزِیلُ اَلْكِتابِ مِنَ اَللّهِ اَلْعَزِیزِ اَلْحَكِیمِ. `إِنَّ فِی اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ لَآیاتٍ لِلْمُؤْمِنِینَ. `وَ فِی خَلْقِكُمْ وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ. `وَ اِخْتِلافِ اَللَّیْلِ وَ اَلنَّهارِ وَ ما أَنْزَلَ اَللّهُ مِنَ اَلسَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیا بِهِ اَلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ تَصْرِیفِ اَلرِّیاحِ آیاتٌ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ. `تِلْكَ آیاتُ اَللّهِ نَتْلُوها عَلَیْكَ بِالْحَقِّ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اَللّهِ وَ آیاتِهِ یُؤْمِنُونَ [1].

این سوره، سوره ی مباركه ی جاثیه است كه یكی از به اصطلاح «حوامیم» است، یعنی سوره هایی كه با «حم» شروع می شوند. علت نامگذاری این سوره ی مباركه به «سوره ی جاثیه» یكی از آیاتی است كه در خود این سوره است و راجع به قیامت است: «وَ

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 668

تَری كُلَّ أُمَّةٍ جاثِیَةً» [2]. به مناسبت كلمه ی «جاثیه» كه [در این آیه ] آمده است و بعد ان شاءاللّه تفسیر خواهد شد، این سوره به نام «سورةالجاثیه» نامیده شده است و از سور مكیه است، از سوره هایی است كه در مكه نازل شده است، در زمانی كه پیغمبر اكرم در مكه بوده اند. در ابتدای این سوره كه با حروف مقطّعه شروع می شود (حم) پشت سرش دارد: «تَنْزِیلُ اَلْكِتابِ مِنَ اَللّهِ اَلْعَزِیزِ اَلْحَكِیمِ » . در اول سوره ی دخان و همچنین در اول سوره ی «حمعسق» و قبلش راجع به این حروف مقطعه ی اوایل برخی از سوره های قرآن بحث شده است و تكرار نمی كنیم. ولی درباره ی مطلبی كه یك بار دیگر به مناسبتی كه در یك جای دیگر همین تعبیر بود (تَنْزِیلُ اَلْكِتابِ مِنَ اَللّهِ اَلْعَزِیزِ اَلْحَكِیمِ ) مورد بحث قرار گرفت باز توضیحی می دهیم، ضمناً بحثی هم راجع به خود كلمه ی «حم» خواهد شد.

سوره ی دخان بعد از «حم» این طور شروع شد: «اِنّا اَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةٍ» ما قرآن را در یك شب پربركت فرود آوردیم. با تعبیر «اَنْزَلْنا» كه از باب افعال است آمده: قرآن در یك شب فرود آمد. آنجا عرض كردیم كه مطابق آنچه از خود قرآن كریم استنباط می شود و هم روایاتی كه ما در این زمینه داریم قرآن دو گونه فرود آمدن داشته است، یك فرود آمدنِ به اصطلاح اجمالی و جمعی، كه تمام قرآن به صورت آیه نبوده بلكه به صورت یك حقیقت واحد بر پیغمبر اكرم نزول كرده و فرود آمده است كه این در یك شب و شاید در یك لحظه صورت گرفته است. در سوره ی مباركه ی قدر هم كه می فرماید: «اِنّا اَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةِ الْقَدْرِ. وَ ما اَدْریكَ ما لَیْلَةُ الْقَدْر» [3] نظر به چنین فرود آمدنی دارد. باز در خود قرآن آنجا كه ما می خوانیم كه قرآن در ماه رمضان فرود آمد- كه تمام قرآن در ماه رمضان فرود آمد- این جور فرود آمدن است. ولی در بعضی موارد، تعبیر «تنزیل» دارد كه باب تفعیل است كه مفهوم تدریج را دارد، یعنی تدریجاً، یكی بعد از دیگری، و [مفهوم ] تفصیل را دارد. ما در قرآن هیچ جا

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 669

نداریم كه آیه آمده باشد كه ما تنزیل كردیم قرآن را در یك شب یا در یك ماه.

تعبیراتی كه در كلمه ی «انزال» به كار برده شده است، «تنزیل» در آن موارد آورده نشده، و در جایی كه جای كلمه ی «تنزیل» بوده كلمه ی «انزال» آورده نشده است. در نظیر این تعبیر كه «تَنْزیلُ الْكِتابِ مِنَ اللّهِ الْعَزیزِ الْحَكیمِ» كه در چندین جای قرآن تكرار شده است كلمه ی «انزال» هیچ وقت نیامده: «انزالُ الْكِتابِ مِنَ اللّهِ الْعَزیزِ الْحَكیمِ» ؛ چرا؟ برای اینكه آنچه كه در اینجا آمده است همان حالت فرود آمدن به صورت آیه آیه را بیان می كند.

[1] . جاثیه / 1- 6.

[2] . جاثیه / 28.

[3] . قدر / 1 و 2.