تفاوت یك آدم موحد با غیرموحد این است كه عالم برای یك نفر موحد معنی دارد،
یعنی كتابی است نوشته، معنی دار و هر لفظش اشاره به یك معناست؛ اما برای آدم
غیرموحد، برای آدم مادی معنی ندارد، مثل خطوطی است كه یك آدم بی سواد آن را
نگاه می كند. از نظر آدم بی سواد غیر از خطهایی چیز دیگری وجود ندارد، این
خطوط برای فهماندن یك مقصود نیست. اینكه قرآن كریم این همه روی كلمه ی «آیه»
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 674
تكیه دارد برای همین است، یعنی می خواهد یك نفر موحد عالَم را آنچنان مطالعه
كند كه یك آدم باسواد كتابی را مطالعه می كند، از آن، معنی و مقصود بفهمد؛ لذا تعبیر
به «كتاب» می شود؛ عالم كتاب حق تعالی است و این تعبیری بوده كه از قدیم به كار
می بردند. محمود شبستری می گوید:
به نزد آن كه جانش در تجلّاست
همه عالم كتاب حق تعالی است
اساساً تعبیرات خود قرآن از این مطلب حكایت می كند. در آن شعر منسوب به
امیرالمؤمنین كه می فرماید:
دَواؤُكَ فیكَ وَ ما تَشْعُرُ
وَ داؤُك مِنْكَ وَ ما تُبْصِرُ
أَتَزْعَمُ اَنَّكَ جِرْمٌ صَغیرٌ
وَ فیكَ انْطَوَی الْعالَمُ الْاَكْبَرُ
منظورم این شعر سوم است:
وَ اَنْتَ الْكِتابُ الْمُبینُ الَّذی
بِاَحْرُفِهِ یَظْهَرُ الْمُضْمَرُ [1]
تو آن كتاب آشكار هستی كه با حروف آن، معانی پنهان آشكار می شود؛ یعنی ای
انسان تو یك كتابی هستی كه حروف و كلماتی كه در آن هست رازها را نشان
می دهد. قرآن، هم آیات خود را می گوید «آیه» و هم به كوه و دریا و خورشید و ماه
و ستاره و خلقت انسان می گوید «آیه» . چرا قرآن كلمه ای را انتخاب كرده است كه
آن را همان طور كه درباره ی جمله هایی از قرآن تعبیر می كند و مجموعی از جمله های
قرآن را «آیه» می گوید، دستگاهی از دستگاههای آفرینش را هم «آیه» می گوید؟
می خواهد بگوید این هم كتاب خداست، آن هم كتاب خداست. همین طور كه این،
حروف و الفاظی است دارای معانی، آنها هم حروف و الفاظی هستند دارای معانی،
پس كوشش كنید كه به معنای آنها پی ببرید. یك شعری هست كه در كتب فلسفه ذكر
می كنند، خطاب به خداوند می گوید:
اَلْكُلُّ عِبارَةٌ وَ اَنْتَ الْمَعْنی
یا مَنْ هُوَ لِلْقُلوبِ مِغْناطیسُ
همه ی ما به منزله ی عبارت و لفظ هستیم و معنی تویی، ای كسی كه مغناطیس قلبها
هستی.
معنی معانی، آن كه از همه ی معنیها معنی تر است خود خداوند متعال است. چرا به
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 675
عیسی بن مریم گفته می شود «كلمه» (
بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسیحُ) [2]؟ عیسی كه یك انسان
است، چرا به او «كلمه» گفته می شود؟ به اعتبار اینكه معنی دارد، پر از معنی است.
چرا ما نسبت به ائمه می گوییم «الكلماتُ التامّات» یا خودشان فرموده اند: «
نَحْنُ
الْكَلِماتُ التّامّات» ما كلمه های كامل و تمام هستیم؟ [چون پر از معنی هستند. ] اینجا
می فرماید: در آسمانها و زمین آیاتی است برای اهل ایمان. نكته ای در بعضی تفاسیر
مثل تفسیر
المیزان آمده است، می گویند كه در قرآن بعضی جاها این جور آمده كه
«در خلقت آسمان و زمین آیه است» و بعضی جاها آمده: «خلقت آسمان و زمین
آیه است» ، آیا اینها تفاوت دارد؟ می گویند بله، قرآن گاهی می گوید كه اصلاً این
آسمان آیه است، زمین آیه است، یعنی این مجموع دستگاه را به منزله ی یك آیه تلقی
می كند، ولی گاهی می گوید در این آسمان آیات است، می خواهد بگوید این
جنبه هایی دارد، معناهایی دارد، از جنبه های مختلف می شود پی برد.
[1] . دیوان خطی امیرالمؤمنین، ص 35 (به جای كلمه ی «أتزعم» كلمه ی «وَ تَحْسَبُ» است) .