این گونه فكر و اعتقاد با اساس توحید منافات دارد. خود ما ممكن است همین حرف را، نه به این تندی و پررنگی، به شكل دیگری [بگوییم. ] اینكه انسان برای اسباب عالم استقلال قائل باشد و [تنها] اثر قائل نباشد، فكر غلطی است. خدا برای امور اثر قرار داده، مثلاً برای دوا اثر قرار داده برای شفا. اما اگر ما بگوییم نه، دوا اثر ندارد، فقط خدا دارد شفا می دهد؛ درست است، خدا دارد شفا می دهد ولی خدا كه شفا می دهد نه معنایش این است كه دوا اثر ندارد، چون دوا هم از خداست، اثر و تأثیر دوا هم از خداست. از پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله سؤال كردند كه یا رسول اللّه! با وجود اینكه همه چیز به تقدیر الهی است آیا دوا و رُقیه و این چیزها هم اثری دارد؟ فرمود:

این هم از قدَر الهی است؛ یعنی قضا و قدر الهی است كه آن اثر را در این قرار داده.

ولی همین جا اگر ما بگوییم این اثر- به اصطلاح امروز- یك اثر جبری است یعنی فعلاً این دوا این اثر را دارد، خدا بخواهد خوب می شود، نخواهد هم خوب می شود، این می شود آن تفویضی كه نباید به آن قائل شد؛ یعنی كأنّه خدا این كار را كرده، دیگر فعلاً از اختیارش بیرون است. خدا برای این دواها این اثرها را قرار داده، حالا

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 613

كه این كار را كرده، اینها دیگر از اختیار خدا- العیاذباللّه- بیرون است. آتش می سوزاند، چه خدا بخواهد چه خدا نخواهد. خدا می خواست آتش را خلق نكند، حالا كه آتش را خلق كرده دیگر آتش نمی تواند نسوزاند، آتش حتماً می سوزاند چه او بخواهد چه او نخواهد! این فكر ممكن است در خیلی افراد باشد.

یك اثر تعلیمی و تربیتی كه در كار انبیا هست ارائه ی همین مطلب است كه هیچ چیزی به صورت استقلال- كه خدا چه بخواهد چه نخواهد- در عالم وجود ندارد، و این عجیب مطلبی است! قرآن به قدری روی این مطلب تكیه دارد كه عجیب است.

مثلاً در مسئله ی جاوید ماندن مردم در قیامت، در بهشت، در جهنم: «خالِدینَ فیها» برای ابد در بهشت هستند و برای ابد در جهنم هستند، دنبال هر دو دارد: «اِلّا ما شاءَ» .

آنجا این سؤال مطرح شده كه بسیار خوب، نسبت به جهنمی ها استثنا درست است؛ خدا وقتی نخواهد، آنها را بیرون می آورد، ولی نسبت به بهشتی ها چرا گفته «اِلّا ما شاءَ» ؟ جوابش این است كه «اِلّا ما شاءَ» نظر به این ندارد كه خلود وجود ندارد، [بلكه برای آن است كه ] این توهّم برای شما پیدا نشود كه چون در آنجا خلود هست دیگر به اراده ی خدا مربوط نیست، خدا بخواهد هست، نخواهد هم هست؛ نه، خلود قطعاً هست، بهشت خالد قطعاً هست، اما ما نباید این طور فكر كنیم كه دیگر قطعاً هست، خدا بخواهد و نخواهد هست، كار از كار گذشته، دیگر از دست او [كاری ساخته نیست، ] همین قدر كه رفتیم در بهشت، دیگر كسی نمی تواند بیرونمان كند، دیگر به خدا ارتباط ندارد؛ تا اینجا به او مربوط بود، از اینجا به آن طرف، دیگر به او مربوط نیست. این است كه قرآن می گوید «اِلّا» یعنی آن هم بسته به مشیت الهی است. درست است كه مشیت الهی هرگز اقتضا نمی كند بیرون رفتن از بهشت را، ولی اگر به فرض او بخواهد، بهشت هم نخواهد بود. او نمی خواهد كه بهشت نباشد، او خواسته است كه بهشت باشد ولی باز هم بودن بهشت قائم به مشیت اوست؛ و ما در چندین آیه از آیات قرآن داریم كه در چنین مواردی كلمه ی مشیت الهی را آورده:

«اگر خدا بخواهد» .