مقدمه ی دیگر این است كه آیا این آیه استدلال و برهان است یا جدل است؟ فرق
است میان برهان و جدل. خود قرآن دستور جدل هم می دهد:
(وَجادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ
اَحْسَنُ) [1]. برهان این است كه انسان مقدمه ای را كه عین حقیقت است پایه قرار
می دهد و از آن نتیجه می گیرد، مثل اینكه شما می خواهید برای یك بچه در یك
مسئله ی ریاضی استدلال كنید كه فلان زاویه برابر است با فلان زاویه. با یك مقدمات
صددرصد قطعی استدلال می كنید. جدل این است كه انسان مقدمه ای را در كلام
خودش می آورد كه آن مقدمه حقیقت نیست ولی طرف آن را قبول دارد، بعد روی
قول خود طرف، طرف را محكوم می كند، با مطلبی كه گوینده آن را قبول ندارد ولی
طرف قبول دارد. طرف را می خواهد محكوم كند بر اساس عقیده ای كه خود او به آن
اعتقاد دارد و حال آنكه حقیقت نیست، مثل داستان معروف حضرت رضا علیه السلام در
مجلس مباحثه با علمای مذاهب كه مأمون تشكیل می داد و جلسات مفصلی بود،
قرآن هم كه فرموده است:
«وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ اَحْسَنُ» . وقتی كه حضرت با جاثلیق
مسیحی راجع به حضرت عیسی كه آنها مدعی الوهیت او بودند صحبت می كردند
فرمودند: حضرت عیسی همه چیزش خوب بود ولی یك عیب در كار عیسی بود. او
تعجب كرد: عیسی؟ ! چه عیبی؟ ! عیسایی كه قرآن این همه او را تعظیم كرده! فرمود:
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 601
او در عبادت كمی كوتاه می آمد. گفت: چه می گویی؟ ! من تو را عالِم خیال می كردم،
عیسی دائماً در حال عبادت بود. فرمود: كی را عبادت می كرد؟ او خدا بود، خدا كی
را می خواست عبادت كند؟ این، گرفتن طرف است به قول خود طرف. این را
می گویند جدال و مجادله؛ و قرآن دستور می دهد: «
اُدْعُ اِلی سَبیلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ
وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ اَحْسَنُ» [2] به راه خدا دعوت كن، اما همه را كه از
یك راه نمی شود برد، همه را از یك در نمی شود وارد كرد، از یك در نمی روند، یكی
اهل حكمت و تعقّل و استدلال است، با او از طریق حكمت و تعقّل و استدلال قوی
وارد شو. یكی جاهل و غافل است، غافل را باید موعظه كرد. یكی هم به اصطلاح
مُكابر است یعنی روی قوزش افتاده، مجادله و مغالطه كاری می كند، با او از طریق
جدال وارد شو، ولی جدال هم حسابی دارد:
«وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ اَحْسَنُ» جدال به نحو
احسن.