تفسیر دوم- كه من آن را به تفسیر «عارفانه» تعبیر می كنم- می گوید حرف شما
درست است كه موجودات به زبان حال مسبّح و حامد پروردگارند، ولی قرآن بالاتر
از این را می گوید، چون در ادامه ی آیه می فرماید:
وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ ولی این
تسبیح را شما نمی فهمید. تسبیح به زبان حال را كه همه می فهمند. بعلاوه قرآن
می گوید «هیچ چیزی نیست مگر. . . » یعنی همه ی اشیاء را می گوید نه تنها عاقلها و
ذی شعورها را، ولی ضمیر را آنچنان برمی گرداند كه گویی همه ی موجودات عالم
عاقلند و شاعر، چون می گوید:
وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ . «هُمْ» در زبان عرب
ضمیری است كه برای اشخاص می آورند نه برای اشیاء، و قرآن با این كه سخنش
درباره ی اشیاء است ضمیر را ضمیر اشخاص آورده، یعنی می خواهد بگوید كه همه ی
اشیاء از یك نظر اشخاص اند [و شعور دارند. ] و در همین آیه ای كه خواندیم
«مرغان» را هم اضافه كرده. اگر «مرغان» نمی بود می گفتیم قرآن می گوید «كسانی
كه در آسمان و زمین هستند» ؛ «كسانی كه در آسمان اند» یعنی ملائكه و «كسانی كه
در زمین اند» یعنی انسانها، مقصود از انسانها هم انسانهای مؤمن است،
كُلٌّ قَدْ عَلِمَ
صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ همه ی اینها به نماز و تسبیح خودشان آگاهند؛ می گفتیم این مانعی
ندارد، انسانها و ملائكه به تسبیح خودشان آگاهند. ولی می گوید «. . . و مرغان» ،
مرغان را هم داخل كرده است. مرغ كه مسلّمْ شعور انسان و شعور ملائكه را ندارد،
پس معلوم می شود در عالم مرغان هم یك حسابی هست كه ما وارد نیستیم و
نمی دانیم.
گفتیم تفسیر اول تفسیر حكیمانه است. حكیم ابونصر فارابی كه یكی از
حكمای بسیار بزرگ جهان اسلام است، عبارت خیلی شیرینی- ظاهراً در كتاب
فصوص- دارد. او همین مطلب را ولی بیشتر با موضوع «زبان حال» بیان كرده است،
می گوید: «صَلَّتِ السَّماءُ بِدَوَرانِها وَ الْاَرْضُ بِرَجَجانِها وَ الْمَطَرُ بِهَطَلانِهِ» آسمان كه
گردش می كند، با گردش خود به درگاه الهی نماز می برد. گردش آسمان نماز آسمان
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 514
است. زمین كه تكان می خورد، تكان خوردن زمین نماز زمین است. باران كه
می ریزد، ریزش باران نماز باران است؛ چون روح و حقیقت نماز چیزی جز تسلیم
بودن [در مقابل ] امر حق و خالصانه و مخلصانه امر او را اطاعت كردن نیست.
می گوید: آسمان كه می گردد و زمین كه تكان می خورد و باران كه می ریزد، همه ی اینها
امر پروردگارشان را اطاعت می كنند، نماز آنها همین است.
ولی مولوی كه مرد عارفی است و مسائل را عارفانه تفسیر می كند این طور
نمی گوید؛ می گوید «انسانهای عادی [تسبیح و تحمید موجودات را] نمی فهمند،
واقعاً موجودات جهان خدای خودشان را می فهمند و درك می كنند و می شناسند و
تسبیح و حمد می كنند» و این را مكرر و در جاهای متعدد گفته است، از جمله اشعار
معروفی است كه مرحوم حاج شیخ عباس قمی هم در
مفاتیح نقل كرده است،
می گوید:
جمله ی ذرات عالم در نهان
با تو می گویند روزان و شبان
ما سمیعیم و بصیریم و هُشیم
با شما نامحرمان ما خامشیم
چون شما سوی جمادی می روید
محرم جان خدادان كی شوید
در جای دیگر شعرهای خیلی عالی ای دارد كه متأسفانه همه ی آن را حفظ
نیستم؛ می گوید:
معنی «اللّه» گفت آن سیبویه
یولِهون فی الحوائج هُمْ لَدیه
«اللّه» یعنی موجودی كه همه ی موجودات نیاز خودشان را به درگاه او می برند. بعد
می گوید خاك چنین، باد چنین، هوا چنین، دریا چنین و صحرا چنین [و این گونه
نیاز خود را به درگاه او می برند: ]
بلكه جمله ماهیان در موجها
جمله ی پرّندگان بر اوجها
و خلاصه می گوید ذره ای در عالم نیست الّا این كه این طور است
[1].
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 515
[1] . [اشعار مولوی چنین است:
معنی «اللّه» گفت آن سیبویه
یولهون فی الحوائج هم لدیه
گفت اَلِهنا فی حوائجنا الیك
و التمسناها وجدناها لدیك
صد هزاران عاقل اندر وقت درد
جمله نالان پیش آن دیّان فرد
هیچ دیوانه ی فلیوی این كند
بر بخیلی عاجزی كُدیه تند؟
گر ندیدندی هزاران بار بیش
عاقلان، كی جان كشیدندیش پیش؟
بلكه جمله ماهیان در موجها
جمله ی پرّندگان بر اوجها
پیل و گرگ و حیدر اِشكار نیز
اژدهای زفت و مور و مار نیز
بلكه خاك و باد و آب و هر شرار
مایه زو یابند، هم دی هم بهار]