قبل از این كه به آیات دیگر بپردازم، فرق میان «تسبیح» و «حمد» را عرض كنم كه
می فرماید:
اِلّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ. چون تسبیح و حمد كار ماست، اقلاً بفهمیم وقتی در نماز
می گوییم:
سُبْحانَ رَبِّیَ الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِهِ كه خلاصه اش این است: «تسبیح پروردگار
عظیم می كنم و حمد پروردگار عظیم» یا می گوییم:
سُبْحانَ رَبِّیَ الْاَعْلی وَ بِحَمْدِهِ یعنی
تسبیح می كنم پروردگار برتر را و حمد می كنم او را؛ «تسبیح می كنم» یعنی چه؟ و
«حمد می كنم» یعنی چه؟
ثنای خدا به دو شكل است: یكی تسبیح و دیگری تحمید. تسبیح یعنی تنزیه،
یعنی خدا را از آنچه كه ذات او مبرّاست منزّه كردن، و برتر دانستن او از آنچه كه شأن
مخلوقین است و حاكی از نوعی نقص و ناتوانی و نارسایی است. اصلاً كلمه ی
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 508
«سُبْحان» معنایش این است كه من او را تسبیح و تنزیه می كنم از این كه به چشم دیده
شود، با دست لمس شود، او را جسم بدانم و بگویم در جایی قرار گرفته است، او را
محتاج و نیازمند بدانم به هر چیزی از جمله به عبادت خودم؛ خیر، او منزّه است از
نیاز و احتیاج؛ تنزیه می كنم او را از این كه به او نسبت ظلم و ستم بدهم، برای او
شریكی قائل باشم، او را مركّب و دارای اجزاء بدانم، بگویم از چه درست شده و از
كجا آمده است. پس تسبیح یعنی یك سلسله چیزهایی را كه من می فهمم كه خدا از
اینها برتر و بالاتر است، با كلمه ی
«سبحان» از او نفی می كنم.
ثنای الهی نظیر اقرار به توحید است كه مجموع نفی و اثبات است. وقتی
می گوییم
«لا اِلهَ اِلَّا اللّه» نفی می كنیم معبودیت غیر را و اثبات می كنیم ذات او را.
ثنای الهی هم همیشه نفی است و اثبات. نفی اش همین است: منزّه است از. . . ، ولی
«حمد» توصیف پروردگار است به صفات اثباتی: او را ستایش می كنم كه همه ی نعمتها
از اوست، همه ی كمالات از اوست و به او برمی گردد، او به هر چیزی داناست:
بِكُلِّ
شَیْ ءٍ عَلیمٌ، بر هر چیزی تواناست:
وَ هُوَ عَلی كُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ، او سمیع است، او بصیر
است، او حیّ است، او قیّوم است، او ملِك است، او مؤمن است، مهیمن است، عزیز
است، جبّار است، متكبّر است
[1].
پس ما با یك
«سُبْحانَ رَبِّیَ الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِهِ» یا یك
«سُبْحانَ رَبِّیَ الْاَعْلی وَ بِحَمْدِهِ»
یك دنیا نقص را به نظر می آوریم و می گوییم خدای ما از اینها منزّه است، و یك
سلسله كمالات را [به نظر می آوریم و می گوییم ] خدای ما دارای چنین صفاتی
است. در نماز وقتی سوره ی توحید را می خوانیم، می گوییم:
قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ. اَللّهُ الصَّمَدُ. لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یولَدْ. وَ لَمْ یَكُنْ لَهُ كُفُواً اَحَدٌ. هم صفات اثباتی در آن است و هم صفات سلبی.
بعد می گوییم:
«كَذلِكَ اللّهُ رَبِّی» چنان است پروردگار من، آن صفات كمالی اثباتی را
دارد و من او را به آن صفات ستایش و حمد می كنم؛ نقصی نیز در او نیست، این كه
فرزند داشته باشد، فرزند چیزی باشد، مثل و مانند داشته باشد.
قرآن می گوید این كارِ تسبیح و تحمید كه شما در این شعور ظاهری و
انسانی تان باید آن را با تعلیمات انبیا یاد بگیرید و با اراده و اختیار خودتان انجام
دهید، تمام ذرات عالم وجود [این كار را انجام می دهند و] خدا را تسبیح می كنند و
حمد می كنند. این یك آیه از آیات قرآن [راجع به تسبیح و تحمید موجودات. ]
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 509