به این معنا دیگر هیچ چیزی در مقابل خدا نور نیست، یعنی همه ی نورها در مقابل خدا
ظلمت اند چون آن چیزی كه در ذات خودش پیدا و پیداكننده است فقط خداست؛
سایر اشیاء اگر پیدا و پیداكننده هستند در ذات خودشان تاریكند، خدا آنها را «پیدا»
و «پیداكننده» كرده است. در آیه ی قرآن می خوانیم:
هُوَ الْاَوَّلُ وَ الْاخِرُ وَ الظّاهِرُ. . . [1] خدا
ظاهر است. «ظاهر است» یعنی پیداست. خدا خالق اشیاء است یعنی پدیدآورنده و
پیداكننده ی اشیاء است، و لهذا می بینیم كه كلمه ی «نور» را در دعاها و در روایات به
عنوان اسمی از اسماء الهی ذكر كرده اند؛ نور از اسماء خداست.
در اوایل دعای كمیل دو جمله هست كه مؤید همین مطلب است. به خداوند
متعال عرض می كند:
یا نورُ یا قُدّوسُ ای نور و ای بسیار بسیار منزّه و دور از نقص!
شاید علت این كه
«یا قدّوس» پشت سر عبارت
«یا نور» آمده است این است كه
كسی توهّم نكند خدا نور است آن طور كه مانویان خیال می كردند، یعنی خدا نور
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 461
جسمانی است؛ خدا منزّه از این نسبتهاست، نور هست ولی نه از این نورها. در چند
جمله قبل جمله ی عجیبی است:
وَ بِنورِ وَجْهِكَ الَّذی اَضاءَ لَهُ كُلُّ شَیْ ءٍ تو را قسم
می دهیم به نور چهره ات كه همه چیز به نور چهره ی تو روشن است، به فروغ چهره ی تو
روشن است. به قدری این تعبیر، عالی و لطیف و عارفانه است كه من نمی توانم
برایش نظیری پیدا كنم. تعبیر خیلی عجیبی است:
وَ بِنورِ وَجْهِكَ الَّذی اَضاءَ لَهُ كُلُّ
شَیْ ءٍ.
عرفا و شعرا از محبوب تعبیر به «شاهد» می كنند (و این اختصاص به زبان
فارسی ندارد، در زبان عربی هم هست) . شاهد یعنی آن كسی كه در محفل بزم حاضر
است. این تعبیر را می آورند كه ای محبوب! تو كه بیایی چهره ی تو محفل ما را روشن
می كند، اگر چهره ی تو نباشد محفل ما تاریك تاریك است. حافظ می گوید:
این همه عكس می و نقش مخالف كه نمود
یك فروغ رخ ساقی است كه در جام افتاد
امیرالمؤمنین علیه السلام هم می فرماید:
وَ بِنورِ وَجْهِكَ الَّذی اَضاءَ لَهُ كُلُّ شَیْ ءٍ تو را
سوگند به نور چهره ات كه همه چیز به آن روشن است؛ اگر نور چهره ی تو و نور ذات تو
نباشد همه چیز تاریك است (یعنی همه چیز به تو روشن است) . «همه چیز تاریك
است» معنایش این است كه هیچ چیز نیست، همه چیز در تاریكیِ عدم است نه این
كه اشیاء در یك تاریكی هستند نظیر تاریكی ای كه ما در شب در آن هستیم؛ اگر نور
ذات تو نباشد همه ی اشیاء در تاریكیِ «نیستی» هستند.
همه عالم به نور اوست پیدا
كجا او گردد از عالم هویدا
روایتی است در
توحید صدوق كه شخصی غیرمسلمان آمد خدمت
امیرالمؤمنین علی علیه السلام و گفت: یا علی! خدا كجاست؟ علی علیه السلام به او جواب عملی
داد، فرمود: هیزم بیاورید. هیزم آوردند (گویا شب هم بوده است) . فرمود: آتش
بزنید. تا آتش زدند همه جا روشن شد. فرمود: این نور، كجاست؟ در كجای
اینجاست؟ گفت: همه جا. فرمود: این نور مخلوقی از مخلوقهای خداست، تو
نمی توانی بگویی كجاست، می گویی تا هر جا كه روشن كرده همه جا هست، خدا هم
همه جا هست و تا هرجا كه روشن كرده، [هست ] و هرجا كه هست او روشن كرده
و جا هم جایی است كه او روشن كرده و ماوراء ندارد:
وَ بِنورِ وَجْهِكَ الَّذی اَضاءَ لَهُ
كُلُّ شَیْ ءٍ.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 462
پس یك بحث این است كه آیا ما می توانیم به خداوند متعال كلمه ی «نور» را
اطلاق كنیم یا نه؟ بله می توانیم، به دلیل این كه هم ائمه ی دین اطلاق كرده اند، هم ظاهر
آیه ی قرآن در اینجا همین است و هم از نظر به اصطلاح دلیل عقلی مانعی ندارد. ولی
باید بدانیم كه اگر می گوییم خدا نور است، نه مقصود این است كه- العیاذباللّه- از نوع
نورهای حسی است كه از مخلوقات خدا هستند، بلكه فقط به معنی این است كه
ذات الهی ذات پیدا و پیداكننده است؛ پیداترین پیداها و روشن ترین روشنها اوست
و هر چیزی كه روشن است از پرتو او روشن است، هر چیزی كه پیداست از پرتو او
پیداست. به این معنا خدا نور است. خداست آنچه كه پیداست به خود و به ذات
خود، چیزی او را پیدا نكرده است، چیزی است كه هر چیز دیگر به او پیداست و به
نور او پیداست و از فروغ او پیداست. به این معنا خداوند متعال نور است و می توانیم
به خداوند كلمه ی «نور» را اطلاق كنیم.
بعلاوه، یك خصوصیت دیگر در نور است و آن مسئله ی هدایت و راهنمایی
است كه لازمه ی روشنی است و به علاوه ی یك مسئله ی دیگر كه بعد عرض می كنم.