اِنَّ شَرَّ الدَّوابِّ عِنْدَ اللّهِ الَّذینَ كَفَروا فَهُمْ لایُؤْمِنونَ. الَّذینَ عاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ یَنْقُضونَ عَهْدَهُمْ فی كُلِّ مَرَّةٍ وَ هُمْ لایَتَّقونَ. فَاِمّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِی الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَذَّكَّرونَ. وَ اِمّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِیانَةً فَانْبِذْ اِلَیْهِمْ عَلی سَواءٍ اِنَّ اللّهَ لایُحِبُّ الْخائِنینَ. وَ لایَحْسَبَنَّ الَّذینَ كَفَروا سَبَقوا اِنَّهُمْ لایُعْجِزونَ [1].

از این چند آیه، دو آیه ی اول را در هفته گذشته تفسیر كردیم [2]. آیه ی اول راجع به این بود كه بدترین جنبندگان چیست؟ فرمود نوعی از انسانها هستند. در اینجا به مناسبت مطلبی كه بعد عنوان می فرماید، یكی از صفات غیرانسانی آنها را بیان می كند و آن، مسئله ی نقض عهد و پیمان است. كأنّه این طور می فرماید كه ما به این دلیل اینها را پست ترین حیوانات و جنبنده ها می خوانیم كه اینها دارای این ممیزات و خصوصیات هستند. یكی از خصوصیاتشان این است كه با دیگران پیمان می بندند

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 304

(پیمان بستن به اصطلاح قول شرف دادن است، شرف انسانیت را گرو گذاشتن است) ولی این پیمانشان دسیسه ای بیش نیست، آن را نقض می كنند. نه اینكه فقط یك بار نقض بكنند بلكه هر پیمانی كه می بندند نقض می كنند. ما در امور دینی می گوییم هیچ كس معصوم نیست، امكان خطا، لغزش و گناه برای همه هست، اما فرق است میان كسی كه پایبند به تقواست و احیاناً گناهی از او سر می زند و این سر زدن گناه، برای او یك امر غیر عادی است و لهذا بعد پشیمان می شود، خودش را ملامت می كند و تصمیم می گیرد كه دیگر چنین كاری نكند، و كسی كه اساساً گناه برای او مفهومی ندارد، پشت سر یكدیگر مرتكب می شود و این نشان می دهد كه آن معنایی كه ما به آن می گوییم «تقوا» اصلاً در این شخص وجود ندارد. قرآن درباره ی این پست ترین حیوانها كه جز عده ای از انسانها نیستند، نمی گوید اینها یك بار نقض عهد كردند، چون ممكن است گفته شود لغزشی از اینها سر زده است. می گوید: «آنها كه هر وقت پیمان می بندند پیمان خویش را نقض می كنند. » و عرض كردیم كه مسئله ی وفای به عهد و پیمان یك مسئله ی انسانی است، مسئله ای است كه وجدان هر انسانی به آن حكم می كند و اعم است از اینكه آن كه پیمان می بندد مسلمان باشد یا نباشد، اساساً خداشناس باشد یا نباشد، به ماوراءالطبیعه معتقد باشد یا نباشد. از آن چیزهایی است كه وجدان انسانی هركسی به آن حكم می كند. پس آن آدمی كه هیچ گاه پایبند به وفای به عهد و پیمان خودش نیست و هروقت كه پیمان می بندد دسیسه و دغلبازی است و تصمیمش بر این است كه آن را نقض كند، او از انسانیت و از آن چیزی كه آن را شرف انسانیت می نامند سقوط كرده و دیگر انسان نیست.

[1] . انفال / 55- 59.

[2] . [نوار یا متن جلسه ی مذكور در دست نیست. ]