اینكه اشخاصی می گویند در كجای قرآن مسئله ی روح مطرح است، در خیلی جاهای
قرآن مطرح است. از جمله همین جاست كه مردن را توفّی تلقی می كند، می گوید ما
تحویل گرفتیم و به تمام و كمال هم تحویل گرفتیم، نه اینكه بگوید شخصیت انسان
عبارت است از روح و بدن، نیمی از آن را تحویل می گیریم، نیم دیگرش را رها
می كنیم تا تكه تكه شود. اصلاً آن تكه تكه شده را جزء شخصیت انسان حساب
نمی كند.
تعبیر «توفّی» مكرر در قرآن آمده است. در یك جا می فرماید:
اَللّهُ یَتَوَفَّی الْاَنْفُسَ
حینَ مَوْتِها. در جای دیگر می فرماید:
قُلْ یَتَوَفّیكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذی وُكِّلَ بِكُمْ در یك
جا می فرماید:
اِنَّ الَّذینَ تَوَفّیهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمی اَنْفُسِهِمْ در اینجا هم كه می فرماید:
وَ لَوْ
تَری اِذْ یَتَوَفَّی الَّذینَ كَفَرُوا الْمَلائِكَةُ. . .
بنابراین در قرآن مسئله ی روح مطرح است و مردن از نظر قرآن فوت نیست، از
باب اینكه شخصیت انسان تنها بدن و تشكیلات و تركیبات بدنی نیست، والّا از نظر
بدنی در اینكه مردن فوت و متلاشی شدن و از دست رفتن است شكی نیست؛ ولی
قرآن می گوید مردن مساوی است با تحویل گرفتن به تمام و كمال شخصیت انسان
بدون اینكه ذره ای از آن مانده باشد.
شخصی آمد خدمت امیرالمؤمنین علی علیه السلام و عرض كرد: یا امیرالمؤمنین! من
در بعضی از آیات قرآن یك تناقضی می بینم و از این جهت مضطرب و ناراحت
شده ام. می بینم یك مطلب را قرآن در جاهای مختلف به صور مختلفی بیان كرده
است كه با هم نمی خواند. فرمود: چه مطلبی؟ بگو تا جواب بدهم. (ظاهراً در ابتدا
حضرت خیلی از او تقدیر كردند كه سؤال طرح می كند) عرض كرد: مسئله ی مردن و
قبض روح. من در یك آیه می بینم قرآن می فرماید:
اَللّهُ یَتَوَفَّی الْاَنْفُسَ حینَ مَوْتِها یعنی
خدا نفوس و ارواح را قبض می كند و تحویل می گیرد. در اینجا قبض روح را به خدا
نسبت داده است و می گوید قابض الارواح خود خداوند است. در آیه ی دیگر
می فرماید:
قُلْ یَتَوَفّیكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذی وُكِّلَ بِكُمْ بگو قبض روح شما را ملك الموت
[انجام می دهد، ] فرشته ای كه موكّل برای قبض روح و میراندن افراد است قبض روح
می كند. همچنین آیات دیگری است كه با هر دوی اینها منافات دارد، مثل اینكه
می فرماید:
اِنَّ الَّذین تَوَفّیهُمُ الْمَلائِكَةُ یا همین آیه ی مورد بحث كه می فرماید:
وَ لَوْ تَری اِذْ
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 286
یَتَوَفَّی الَّذینَ كَفَرُوا الْمَلائِكَةُ. . . در این آیات می گوید فرشتگانی می آیند و روحها را
قبض می كنند. صحبت از فرشتگان است نه یك فرشته. پس در یك جا می گوید
خود خدا قبض روح می كند، در جای دیگر می گوید ملك الموت
[1] و در یك جا
می گوید عده ای از ملائكه چنین كاری می كنند. كدام یك از اینها قبض روح می كنند:
خدا یا ملك الموت یا عده ای از ملائكه؟
فرمود تو اشتباه كرده ای. این سه تا با همدیگر منافات ندارد. آنچه كه
ملك الموت می كند، به امر و اراده ی خداست، از پیش خود كاری نمی كند. او مجری
اراده ی پروردگار است بلكه مجرای اراده ی پروردگار است. فرشتگان نیز مجری اوامر و
جنود ملك الموت هستند و ملك الموت امر پروردگار را به وسیله ی آنها انجام می دهد.
در مقام تشبیه- كه تشبیه ناقص و ضعیفی است مثل این است كه یك كسی كه در
رأس یك مملكت قرار گرفته است فرمانی را خطاب به یك استاندار صادر می كند و
استاندار به وسیله ی فرماندارها آن امر را اجرا می كند. این عمل را، هم می شود به
فرماندارها نسبت داد، هم به استاندار و هم به آن شخص اوّلی كه فرمان را صادر
كرده است. البته همان طور كه عرض كردم این تشبیه، تشبیه رسایی نمی تواند باشد،
یعنی هیچ چیزی را نمی شود به خدا تشبیه كرد، ولی مطلب این است كه كار جهان
نظام دارد، نظام علت و معلول. هر چیزی در جا و پُست خود كار خودش را انجام
می دهد و همه مجری امر و اراده ی پروردگار هستند.
بنابراین این آیه از آن آیاتی است كه قبض روح را نه به خدا نسبت داده است نه
به ملك الموت، بلكه به گروهی از فرشتگان نسبت داده است كه به امر ملك الموت
امر الهی را اجرا می كنند.
[1]
. اسم عزرائیل در قرآن نیامده، ولی در مآثر اسلامی هست كه فرشته ی مقرَّبی وجود دارد كه او راملك الموت می گویند.