وَ اعْلَموا اَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَاَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساكینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ اِنْ كُنْتُمْ امَنْتُمْ بِاللّهِ وَ ما اَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ وَ اللّهُ عَلی كُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ [1].

عرض كردیم كه این آیه از آیات مهم قرآن است از نظر تفسیر و از نظر یك حكم بسیار مهم كه در آن، میان شیعه و سنی اختلاف بسیار شدیدی است. آیه ی خمس همین آیه است. خمس در نزد اهل تسنن یك مسئله ی بسیار فرعی و كوچك است، یعنی از فروع جهاد است. ما در اسلام جهاد داریم و در برخی از جهادها یعنی آن جهادهایی كه علیه یك فرقه ی باغیه از خود مسلمین نیست بلكه جهاد با كفار است، قهراً همان طوری كه قانون همه ی دنیاست، غنائم جنگی تعلق پیدا می كند به آن كه جنگ كرده و فاتح است. از نظر اهل تسنن خمس منحصر است به غنائم جنگی؛ سرباز یا لشكری كه در جنگ غنیمتی به دست آورده است، چهار قسمتش را به

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 257

خودش اختصاص می دهد و یك قسمت را بابت خمس می پردازد. معتقدند كه در زمان پیغمبر باید به دست پیغمبر برسد، در زمان خلفا به دست خلفا، و بعد به دست ولیّ امر مسلمین، آن كسی كه بالفعل حكومت مسلمین را [در دست ] دارد. حالا كه به دست او آمد به چه مصرفی برساند و چگونه تقسیم كند؟ می گویند از این شش موردی كه ذكر شده است: لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساكینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ ، خدا تشریفی است یعنی به اصطلاح جدی نیست، برای احترام ذكر شده نه اینكه واقعاً غرض این است كه یك سهمی هم به نام خدا باشد. بعد می گویند بنابراین خود این یك پنجم را باید پنج قسمت كرد، یك قسمت به نام پیغمبر، یك قسمت به نام ذی القربی، یك قسمت به نام یتیمها، یك قسمت برای مسكینها و فقرا و یك قسمت برای از راه ماندگان. حال بعد از وفات پیغمبر اكرم تكلیف چیست [و سهم ایشان را] به چه كسی باید داد؟ بعضی می گفتند سهم پیغمبر ساقط می شود و آن را به چهار طبقه ی دیگر باید داد. برخی دیگر می گفتند سهم پیغمبر را باید نگهداری كرد تا به دست خلیفه ی وقت برسد. یك چنین چیزی. به هر حال مطابق آنچه اهل تسنن می گویند، خمس یكی از فروع جهاد است و اهمیت چندانی ندارد.

ولی در مذهب شیعه خمس خودش حكمی است اصیل در عرض جهاد. لهذا مطابق مذهب شیعه فروع دین ده تاست: نماز، روزه، زكات، خمس، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منكر، تولّی و تبرّی. اما اهل سنت خمس را جدا ذكر نمی كنند بلكه آن را از فروع جهاد به شمار می آورند. چطور شده كه در این مسئله این مقدار تفاوت پیدا شده است؟ بستگی دارد به تفسیر همین آیه. ائمه ی ما به ما این طور گفته اند كه در این آیه ما غَنِمْتُمْ یعنی آنچه كه بهره می برید، آن چیزی كه مفت و مجانی به دست شما می رسد. غنائم جنگی یكی از موارد آن است نه اینكه منحصر به آن باشد. قبلاً راجع به كلمه ی غَنِمْتُمْ صحبت كردیم، هم از آیه ی قرآن دلیل آوردیم كه این ماده اعم است از غنیمت جنگی، و هم از حدیث نبوی شاهد آوردیم، و هم از امثله ی سائر در میان عرب. همین قدر كه كلمه ی غَنِمْتُمْ را به معنی «اِسْتَفَدْتُمْ» گرفتیم- یعنی از هر فایده ای كه نصیب شما می شود باید یك پنجمش را بدهید دایره ی خمس عجیب وسعت پیدا می كند.

موضوع دیگر در مورد كلمه ی لِلّه است. شیعه می گوید در اینجا شش سهم است كه یك سهم آن به نام خداست. اهل تسنن می گویند مگر خدا هم می خواهد برای

مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 258

خودش سهمی ببرد و مصرف كند؟ شیعیان جواب می دهند: معنی اینكه یك سهم به نام خدا باشد این نیست، همچنان كه معنی اینكه یك سهم به نام پیغمبر باشد این نیست كه پیغمبر برای شخص خودش مصرف كند. این سه سهم كه به نام خدا و پیغمبر و امام [2] است در واقع یعنی سهامی كه باید صرف مصالح عمومی بشود، و اساساً این یك اصطلاحی است در قرآن كه هرچیزی كه راه خصوصی و فردی برای مصرف آن نباشد، راه مصرف آن را «سبیل اللّه» می نامد. ما در باب زكات می خوانیم:

وَ فی سَبیلِ اللّه یكی از راههای مصرف زكات راه خداست. راه خدا یعنی چه؟ هر راهی كه راه شخص خودمان نبود و راه مصلحت عموم بود، آن را می گویند راه خدا.

شما پول خود را به یك فقیر می دهید یا خرج مسجد یا بیمارستان و یا مدرسه می كنید، می گویید در راه خدا یا برای خدا دادم. مگر به نفع خدا كسی پول می دهد؟ ! بدیهی است معنای این سخن این نیست كه خدا مصرف كننده است بلكه هر چیزی كه راه عموم باشد ما می توانیم آن را راه خدا بنامیم.

[1] . انفال / 41.

[2] . در اینجا «ذی القربی» از نظر ما شیعه یعنی امام.