قلب از دیدگاه قرآن یك ابزار شناخت نیز به حساب می آید. اساساً مخاطب بخش
عمده ای از پیام قرآن دل انسان است، پیامی كه تنها گوش دل قادر به شنیدن آن
است و هیچ گوش دیگری را یارای شنیدن آن نیست. از این رو قرآن تأكید زیادی
در حفظ و نگهداری و تكامل این ابزار دارد. در قرآن به كرّات به مسائلی از قبیل
تزكیه ی نفس و روشنایی قلب و صفای دل برمی خوریم:
قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَكّیها [1].
رستگار شد كسی كه قلب خود را از آلودگیها پاك نگه داشت.
كَلّا بَلْ رانَ عَلی قُلوبِهِمْ ما كانوا یَكْسِبونَ [2].
سخن اینها را نخوان كه كارهای ناشایست اینان بر روی قلبهایشان تیرگیها
و زنگارها قرار داده است.
و درباره ی روشنایی قلب می گوید:
اِنْ تَتَّقُوا اللّهَ یَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً [3].
اگر راه تقوا و پاكی را پیش گیرید خدا نور روشنایی در قلب شما قرار
می دهد.
و یا در آیه ای دیگر:
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 73
وَ الَّذینَ جاهَدوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا [4].
كسانی كه در راه ما با خلوص نیت كوشش كنند ما راه خود را بر روی آنها
باز می كنیم.
متقابلاً از اینكه كارهای ناشایست انسان روح او را تیره و كدر می كند و كششها
و گرایشهای پاك را از انسان می گیرد، به كرّات در قرآن سخن رفته است. از زبان
مؤمنین می گوید:
رَبَّنا لاتُزِغْ قُلوبَنا بَعْدَ اِذْ هَدَیْتَنا [5].
و یا در وصف بدكاران:
كَلّا بَلْ رانَ عَلی قُلوبِهِمْ ما كانوا یَكْسِبونَ.
چنین نیست بلكه ظلمت ظلم و بدكاریهایشان بر دلهای آنها غلبه كرد.
فَلَمّا زاغوا اَزاغَ اللّهُ قُلوبَهُمْ [6].
چون از حق روی گردانیدند خدا هم دلهایشان را از اقبال به حق بگردانید.
و یا از قفل زده شدن و مهر خوردن بر دلها و قسی شدن قلبها سخن می گوید:
خَتَمَ اللّهُ عَلی قُلوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی اَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ [7].
وَ جَعَلْنا عَلی قُلوبِهِمْ اَكِنَّةً اَنْ یَفْقَهوهُ [8].
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 74
بر دلهایشان پرده نهاده ایم كه فهم نتوانند كرد.
كَذلِكَ یَطْبَعُ اللّهُ عَلی قُلوبِ الْكافِرینَ [9].
اینچنین خداوند دلهای كافران را مهر خواهد كرد.
فَقَسَتْ قُلوبُهُمْ وَ كَثیرٌ مِنْهُمْ فاسِقونَ [10].
پس دلهایشان زنگ قساوت گرفت و بسیار فاسق و نابكار شدند.
همه ی این تأكیدها نشان می دهد كه قرآن یك جوّ روحی و معنوی عالی برای
انسان قائل است و لازم می داند كه هر فردی این جوّ را پاك و سالم نگاه دارد. بعلاوه
از آنجا كه در یك جوّ اجتماعی ناسالم تلاش فرد برای پاك ماندن اغلب عقیم و
ناموفق خواهد بود، قرآن تأكید می كند كه انسانها تمام تلاش خود را برای تصفیه و
تزكیه ی محیط اجتماعی خود به كار برند. قرآن صریحاً عنوان می كند كه آن عشقها و
ایمانها و بینشها و گرایشهای متعالی و آن اثرگذاشتن های قرآن و پندپذیری از آن
و. . . همه بستگی به این دارد كه انسان و جامعه ی انسانی از رذالتها و دنائتها و
هواپرستی ها و شهوترانیها دور بماند.
[7] . بقره / 7 [خداوند بر دلهایشان مُهر كرد و بر گوش و چشمشان پرده ای است. ]