یكی دیگر از نكاتی كه در شناخت تحلیلی می باید از قرآن استنباط كرد، تعیین و
تشخیص مخاطبان قرآن است. در قرآن تعبیراتی نظیر
هُدیً لِلْمُتَّقینَ [1]، هُدیً وَ بُشْری
لِلْمُؤْمِنینَ [2] و لِیُنْذِرَ مَن كانَ حَیّاً [3] زیاد آمده است. اینجا می توان سؤال كرد كه هدایت
برای پرهیزكاران لزومی ندارد زیرا آنها خود پرهیزكارند. از سوی دیگر در قرآن
می بینیم كه خود را چنین معرفی می كند:
اِنْ هُوَ اِلّا ذِكْرٌ لِلْعالَمینَ. وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حینٍ [4].
این قرآن نیست مگر مایه ی بیداری همه ی جهانیان و خبرش را بعد خواهید
شنید [5].
پس آیا این كتاب برای همه ی جهانیان است یا صرفاً برای مؤمنین؟ باز در آیه ی
دیگر، پروردگار سبحان خطاب به پیامبر می گوید:
وَ ما اَرْسَلْناكَ اِلّا رَحْمَةً لِلْعالَمینَ [6].
ما تو را نفرستادیم مگر آنكه رحمتی هستی برای همه ی عالمیان.
توضیح مفصل این مطلب آنجا كه مبحث «تاریخ در قرآن» طرح بشود، ارائه
خواهد شد. اما در اینجا به اجمال باید گفت در آیاتی كه خطاب قرآن به همه ی مردم
عالم است، در واقع می خواهد بگوید قرآن اختصاص به قوم و دسته ی خاصی ندارد،
هركس به سمت قرآن بیاید نجات پیدا می كند؛ و اما در آیاتی كه از كتاب هدایت
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 55
بودن برای مؤمنین و متقین نام می برد، می خواهد این نكته را روشن كند كه در نهایت
چه كسانی رو به سوی قرآن خواهند آورد و چه گروههایی از آن دوری خواهند
گزید. قرآن از قوم خاص و قبیله ی معیّنی به عنوان علاقه مندان و ارادتمندان خود یاد
نمی كند؛ نمی گوید قرآن در تیول این یا آن قوم قرار دارد. قرآن برخلاف سایر
مكاتب انگشت روی منافع یك طبقه ی خاص نمی گذارد؛ مثلاً نمی گوید صرفاً برای
تأمین منافع فلان طبقه آمده است؛ نمی گوید هدفش تنها حمایت از طبقه ی كارگران
است یا پشتیبانی از طبقه ی كشاورزان. قرآن در مورد خودش تأكید می كند كه كتابی
است برای برقراری عدالت. درباره ی پیامبران می گوید:
وَ اَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ [7].
قرآن قسط و عدالت را برای كل جامعه ی انسانی می خواهد نه فقط برای این طبقه
یا آن قوم و قبیله. قرآن برای جلب انسانها به سمت خود، برخلاف بعضی مكتبها مثل
نازیسم، بر روی تعصبات آنها انگشت نمی گذارد. همچنین برخلاف برخی دیگر از
مكتبها مثل ماركسیسم، بر روی منفعت طلبی و نفع پرستی انسانها تكیه نمی كند و آنها
را از راه منافعشان به حركت در نمی آورد
[8]. قرآن همان طور كه برای وجدان عقلی
انسان اصالت قائل است، برای او یك اصالت وجدانی و فطری نیز قائل است و
بر اساس همان فطرت حق جویی و عدالت طلبی است كه انسانها را به سیر و حركت
وا می دارد و از این رو پیامش منحصر به طبقه ی كارگر یا كشاورز یا محروم و
مستضعف نمی شود. قرآن به ظالم و مظلوم، هر دو خطاب می كند كه به راه حق
بیایند. موسی، هم به بنی اسرائیل و هم به فرعون پیام خدا را ابلاغ می كند و از آنها
می خواهد كه به پروردگار ایمان بیاورند و در راه او حركت كنند. حضرت
محمد صلی الله علیه و آله رسالت و دعوت خود را، هم به سران قریش و هم به ابوذر و عمار عرضه
می كند. قرآن نمونه های متعددی از برانگیختن فرد علیه خودش و بازگشت از مسیر
گمراهی و تباهی (توبه) ذكر می كند. البته قرآن خود به این نكته توجه دارد كه
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 56
بازگشت آنها كه در رفاه و تنعم بسر می برند به مراتب دشوارتر از بازگشت محرومان
و ستمدیدگان است.
گروه دوم به اقتضای طبع در راه عدالت حركت می كنند، اما گروه اول باید از
منافع شخصی و گروهی خود صرف نظر كنند و پا روی امیال و خواستهای خود
بگذارند.
قرآن می گوید گروندگان به او آنها هستند كه روحشان پاك و تصفیه شده است
و این گروندگان صرفاً بر اساس حقیقت جویی و عدالت طلبی كه فطری هر انسانی
است به قرآن گرایش پیدا كرده اند نه به اقتضای منافع و تمایلات مادی و جاذبه های
دنیوی.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 57
[1]
. هدایت است برای پرهیزكاران. (بقره / 2)
[2]
. هدایت و بشارت است برای مؤمنین. (بقره / 97)
[3] . آمده است تا زنده ها را انذار كند. (یس / 70)
[5] . این آیه از آیات عجیب قرآن است. در هنگام نزول آیه، پیامبر در مكه بود و در واقع با اهل یك دهكده گفتگو می كرد. برای مردم مضحك بود كه فردی تنها، با این اطمینان بگوید كه خبر این كتاب را بعد خواهید شنید؛ به زودی خواهید شنید كه این كتاب در اندك مدت با جهانیان چه خواهد كرد.
[8]
. زیرا در این صورت دیگر عدالت و حق برای گروندگان هدف نخواهد بود، بلكه رسیدن به منافع وارضای خواسته ها هدف قرار می گیرد.