مسئله ی دیگر رابطه ی انسان با خودش، با نفس خودش است كه نامش اخلاق است. اگر نگوییم تمام سعادت بشر در برقراری حسن رابطه ی خودش با خودش است- كه البته این طور هم نمی گوییم زیرا اغراق است- ولی اگر موجبات سعادت بشر را با یكدیگر بسنجند و بخواهند درصد بگیرند مسلّماً درصد عمده ی سعادت بشر در رابطه ی انسان با خودش و به عبارت دیگر با نفس خودش است، در رابطه ی انسانیت انسان با حیوانیت انسان است؛ چون انسان در عین اینكه انسان است و یك سلسله ارزشهای انسانی در او نهفته است، حیوان هم هست یعنی حیوانِ انسان شده است، حیوانی كه با حفظ حیوانیت از انسانیت برخوردار است. در اینجا این سؤال مطرح می شود كه آیا انسانیت انسان تحت الشعاع حیوانیتش است، یا حیوانیتش در اطاعت از انسانیتش است؟ قرآن می فرماید: قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَكّیها. وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّیها [1].

مسئله ی اصلاح خود، اصلاح نفس خود، تزكیه ی خود، اسیر مطامع و شهوات نفسانی خود نبودن، اسیر خصلتهای حیوانی پست خود نبودن را مطرح می كند كه تا انسان از ناحیه ی اخلاقی تكامل پیدا نكرده باشد یعنی تا از درون خودش، از حیوانیت خودش رهایی پیدا نكرده باشد امكان ندارد كه در رابطه اش با انسانهای دیگر حسن رابطه داشته باشد یعنی بتواند از اسارت انسانهای دیگر رهایی یابد یا خودش انسان دیگر را به اسارت خود در نیاورد. پس در واقع ما در چهار قسمت بحث كردیم: 1. رابطه ی انسان با طبیعت: پیشرفت كرده است، به همان معنا كه عرض كردم. 2. روابط ساختمانی و تشكیلاتی اجتماع، كه انسان از نظر ساختمان اجتماع و تشكیلات اجتماعی پیشرفت كرده است. 3. حسن رابطه ی انسانها با یكدیگر كه معنایش معنویت انسان است و حقیقت انسانیت انسان به آن وابسته است. تردید است كه آیا پیشروی كرده است یا نه، ولی در اینكه به موازات آنها پیشروی نكرده است شكی نیست. بحث در این است كه اصلاً پیشروی كرده است یا هیچ پیشروی نكرده است. 4. رابطه ی انسان با خود انسان كه نامش اخلاق است.

---