[1] در اسلام مسئله ای وجود دارد به نام بداء. بداء به حسب ظاهر مفهومی دارد كه كمتر انسانها می توانند قبول كنند كه بداء یك امر درستی است و حتی خیلی بر شیعه اعتراض كرده اند كه شیعه قائل به بداء است. معنی بداء این است كه در برنامه ی قضا و قدر الهی تجدیدنظر رخ بدهد. مقصود این است كه در حوادث تاریخی بشر، خدا برای پیش و پس رفتن تاریخ بشر صورت قطعی معین نكرده است؛ یعنی ای انسان! تو خودت مجری قضا و قدر الهی هستی، این تو هستی كه تاریخ را می توانی جلو ببری، می توانی عقب ببری، می توانی نگه داری. هیچ جبری، نه از ناحیه ی طبیعت، نه از نظر ابزارهای زندگی و نه از نظر مشیّت الهی بر تاریخ حكومت نمی كند. این یك جور فكر و نظر است. پس ما تا تكامل و مقصد انسانیت را نشناسیم، نمی توانیم از تكامل دم بزنیم و بگوییم بشر رو به پیشرفت است، زیرا بلافاصله این سؤالات مطرح می شود: به كجا؟ به سوی چه؟ آیا به سوی نمی دانم كجا؟ ! اگر به سوی نمی دانم كجاست پس ما چه می گوییم؟ راه رسیدن چه راهی است؟ ما تاریخ را می خوانیم برای اینكه راهگشا به سوی آینده باشد؛ اگر بنا شود كه تاریخ فقط بتواند تا زمان حال، خودش را معرفی كند و نتواند راه را به سوی آینده بگشاید فایده ی تاریخ چیست؟ ولی می بینیم كه قرآن تاریخ را از این نظر مورد مطالعه قرار می دهد كه راهگشای ما به سوی آینده است و باید باشد. بنابراین ما بحثی درباره ی گذشته تا حاضر و بحثی برای آینده داریم. مسئله ی تكلیف و وظیفه و مسئولیت، برای ما آن وقت مشخص می شود كه بعد از آنكه درباره ی گذشته یك شناختی پیدا كردیم، درباره ی آینده شناخت پیدا كنیم.

---