1. در اسلام سه نوع عبادت است: مالی مانند زكات، خمس، انفاقات برّیه، و بدنی مانند نماز، روزه، جهاد، خدمت به خلق، كار و كسب برای خود و عائله به منظور استغنا از تكفّف. (بعضی عبادات از جنبه ی مالی و بدنی مشترك است، مثل حج. ) قسم سوم عبادت فكری است. تفكر از نظر اسلام از عبادات است. لا عبادة كالتفكر. كان اكثر عبادة ابی ذر التفكر (سفینة البحار) . تفكر ساعة خیر من عبادة سنة. . . من عبادة ستین سنة. . . من عبادة سبعین سنة. . . من عبادة مأة سنة. 2. عبادات مالی و بدنی با اختلاف مختصر در كیفیت، در ادیان و شرایع سابقه نیز بوده است (و اوصانی بالصلوة و الزكوة. . . كتب علیكم الصیام كما كتب علی الذین من قبلكم. و ما كان صلوتهم عند البیت الاّ مكاء و تصدیة) . اما عبادت فكری از مختصات اسلام است، چرا؟ به همین دلیل كه اسلام خاتم الادیان است؛ یعنی ملل سابقه آن استعداد را نداشتند كه این عبادات برای آنها وضع و تشریع شود، بلكه سرّ خاتمیت همین است [1]كه بشر برسد به جایی كه بشود برای او عبادت تفكر را وضع و تشریع كرد. اجتهاد یكی از فروع عبادتِ تفكر است. اجتهاد عبارت است از انجام عبادت تفكر در خود دین.

3. با اینكه عبادت فكری به ظاهر از عبادت مالی و بدنی خیلی آسانتر است، در عین حال مردم از این عبادت بیش از عبادت مالی و بدنی فرار می كنند. مخصوصاً مردم در پای منابر از سخنی كه اندكی مایه ی فكری بخواهد پرهیز می كنند، همیشه می خواهند كه سطح سخن پایین باشد و حاضر نیستند سطح فكر خود را بالا ببرند [2] داستان ابوثمام شاعر عرب كه به او گفتند: لم لاتقول ما یفهم؟ و او جواب داد: لم لاتفهمون ما یقال [3]؟ مردم ما مثل این است كه عقل و هوش خود را فقط برای كارهای مادی و كار و كسب می خواهند و وقتی كه وارد این محافل می شوند عقل و هوش خود را دم در می گذارند.

4. تفكر غیر از تخیل است. تخیل مظهر آرزوهای مكتوم و برآورده نشده است.

5. در قرآن ظاهراً فقط در چهار آیه است كه لحن شدید و دشنام آمیز دارد. دوتای از این چهار آیه درباره ی عالمان بی عمل [است ] كه وظیفه شان ارشاد و هدایت و عمل است، برخلاف رفتار می كنند و دو آیه ی دیگر مربوط است به مردم عوام كه گناهشان فكر نكردن و تعقل نكردن است. دو آیه ی اول:

الف. مثل الذین حمّلوا التوریة ثم لم یحملوها. . .

ب. واتل علیهم نبأ الذی اتیناه ایاتنا فانسلخ منها فاتبعه الشیطان فكان من الغاوین. و لو شئنا لرفعناه بها ولكنه اخلد الی الارض و اتبع هویه فمثله كمثل الكلب ان تحمل علیه یلهث او تتركه یلهث. . .

دو آیه ی دوم:

الف. و لقد ذرأنا لجهنم كثیراً من الجن و الانس.

ب. ان شر الدواب عند اللّه الصم البكم الذین لایعقلون.

6. بحارالانوار، جلد پانزدهم، جزء اخلاق، صفحه ی 194:

عن ابی الحسن الرضا علیه السلام: لیس العبادة كثرة الصلوة و الصوم، انما العبادة كثرة التفكر فی امر اللّه عزوجل.

در اینجا خوب است بین ربیع بن خثیم كه یكسره نماز می خواند و روزه می گرفت و بین ابوذر غفاری كه در سفینه است: كان اكثر عبادة ابی ذر التفكر و الاعتبارمقایسه كرد. آخر كار ربیع بن خثیم- كه تقریباً معاصر ابی ذر و از زهاد ثمانیه است- این شد كه به حضرت امیر گفت:

«انّا شككنا فی هذا القتال» و مأموریت مرزی گرفت و رفت، و عاقبت تفكر ابوذر این بود كه قهرمان امر به معروف و نهی از منكر شد و جان خود را بالاخره در همین راه داد. ابوذر در حال حاضر یكی از مفكّرین و حكمای اصحاب پیغمبر به شمار می رود.

7. تفكر و استخاره، تفكر و مشورت 8. عقل ترازوی وجود انسان است، مانند یك عطار یا بقال كه هر كالایی را كه تحویل می دهد و یا تحویل می گیرد آن را وزن می كند. انسان نیز از لحاظ فكری صادرات و واردات دارد، وظیفه دارد از لحاظ واردات همه چیز را بسنجد. الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه. . . ، من تعوّد ان یصدق بغیر دلیل فقد انخلع من الفطرة الانسانیة [4]. كفی بالمرء كذباً ان یحدّث بكل ما سمع. عقل غربال است، ترازو است. اما از لحاظ صادرات نیز انسان باید تأمل نكرده چیزی نگوید و ننویسد. لسان العاقل وراء قلبه و قلب الاحمق وراء لسانه. در حدیث [است: ] اذا هممت بامر فتدبر عاقبته. سعدی: 9. بصیرت در دین. رجوع شود به دفتر 86 نمره های 15 و 18 و 40 و 59 و 60 و 68 و 77 و 78.

10. فلسفه ی احكام.

---