.

فرق اصل و فرضیه:

در كتاب جدال با مدعی صفحه ی 28 می گوید:

علم سیستمی است از فرضیه ها و نتایجی كه از آنها یا در پرتو تجربه و یا بر بنیاد اصول منطق گرفته می شود.

اصل، قضیه ای است كه ما آن را می پذیریم و امكان خطابودنش را تصدیق نمی كنیم. فرضیه قضیه ای است كه ما آن را می پذیریم و امكان خطا بودنش را نیز تصدیق می كنیم. . . در علم هیچ كلامی آخر نیست. . .

جزمی نبودن علم:

كانت می گوید: همه ی قضیه ها (فرضیه ها) ی علمی در معنی این جوری آغاز می شوند كه تا آنجا كه ما می دانیم. . . یا تا آنجا كه تجربه نشان داده است. . . و تجربه ممكن است در آینده به ما نشان بدهد كه آنچه ما بهعنوان فرضیه ی علمی پذیرفته بودیم خطاست.

فرق علم و دین تغییرپذیری علم، ر. ك:

لذات فلسفه، ص 451:

علم همیشه به بنیادهای خودش شك می كند و پیشروندگی علم هم از همین جاست. . . تفاوت روحیه ی علمی و روحیه ی دینی هم در همین است كه روحیه ی دینی گزاره هایی را به عنوان «اصل» می پذیرد، یعنی امكان خطا بودن آنها را تصدیق نمی كند اما در علم به گفته ی آن فیلسوف: هیچ چیز جاودانه، تغییرناپذیر و مقدس نیست [1] علم ضمناً از دو سو به ندانستن می رسد، یعنی علم در حقیقت دانسته های ماست میان دو ندانستن: علم نه می داند جهان از كجا آمده و نه می داند كه جهان به كجا می رود. پوزیتیویستهای منطقی و بیش از آنها كانت به ما نشان داده اند كه این پرسشها:

جهان از كجا آمده و به كجا می رود؟ اصلاً از نوع پرسشهای علمی نیستند [2]. . . درباره ی آغاز جهان، نظریه ی پذیرفته در فیزیك امروز نظریه ی «جهان گسترش یابنده» است. . . بنا بر این نظریه، حجم ماده در آغاز بسیار فشرده بوده و این حجم فشرده از تعادل اتمی برخوردار بوده. ناگهان این تعادل بهم خورد و ماده ی آغازین منفجر شد و شروع كرد به گسترش یافتن.

از گسترش ماده ی منفجرشده ی آغازین، كهكشانها پدید آمدند. از گسترش كهكشانها خورشیدها و از خورشیدها زمینها و از زمینها ماهها، و این گسترش همچنان ادامه دارد. پرسش اینكه چه عاملی به ماده ی فشرده ی آغازین تلنگر زد و تعادل اتمی آن را بهم زد؟ چه شد كه ماده ی آغازین منفجر شد؟ علم می گوید:

نمی دانم [3].

محدودیت علم در زمینه ی پایان:

. . . در زمینه ی پایان چیزها، یعنی غایت جهان نیز علم به مرز ندانستن می رسد. . . تئولوژی یعنی غایت شناسی یا مقصودشناسی حوزه ای نیست كه در آن علم بتواند به پرسشهای انسان پاسخ بدهد. . . دلیل اینكه علم نمی تواند به این پرسش پاسخ بدهد این است كه اینها علمی نیستند. . . برای اینكه روشن بشود دقیقاً چرا علم نمی تواند به این گونه پرسشها كه جهان به كجا می رود پاسخ بدهد، در اینجا كافی است یك اشاره كنیم به این حقیقت كه هر پاسخی كه انسان به این پرسش بدهد در بطن و متن خودش پرسش دیگری را پیش می آورد.

از دل هر پاسخی كه انسان به پرسش بدهد، پرسش دیگری بیرون می آید و به این ترتیب زنجیری از پرسشها و پاسخها درست می شود كه هرچه قدر هم دراز بشود سرانجام با یك نمی دانم باید بریده بشود.

سخن عالی كانت در باب ضرورت متافیزیك و ناتوانی علم:

كانت در پیشگفتار كتاب نقد خرد ناب توضیح می دهد كه «به این ترتیب، پرتاب شدن انسان به متافیزیك بسیار طبیعی است، یعنی از یك نیاز طبیعی خرد انسان سرچشمه می گیرد. » . . . هروقت پیشامدی رخ می دهد می توانیم بپرسیم: چرا؟ و «چرا» به دو معنی به كار می رود:

سؤال از علت و سؤال از دلیل. «چرا» در علوم تجربی به معنی «به چه علت؟ » است و در علوم ریاضی به معنی «به چه دلیل؟ » . پیشامدی رخ می دهد، مثلاً باران می آید.

علم به همه ی چراها نمی تواند پاسخ گوید:

می پرسیم:

چرا؟ (اینجا یعنی به چه علت؟ ) پاسخ این است كه مثلاً بخار آب به قدر كافی در فضا جمع شده و درجه ی گرمای هوا چنین و چنان است. از دل این پاسخ پرسش دیگر برمی خیزد: چرا بخار آب در فضا جمع شد؟ پاسخش این است مثلاً كه خورشید به سطح آبهای زمین تابیده. چرا خورشید به زمین می تابد؟ زیرا اتمهایی در سطح خورشید پیوسته منفجر می شوند و به انرژی نوری و گرمایی تبدیل می شوند. انرژی چیست؟ اینجا دیگر زنجیر پرسشها و پاسخها با نمی دانم باید بریده شود. گیرم فیزیك به این پرسش هم پاسخ بدهد، باز از بطن و متن آن پاسخ پرسش دیگری سرچشمه خواهد گرفت. . . از این حقیقت كه امروز علم فلان نمود فیزیكی را نمی شناسد، نمی توانید نتیجه بگیرید كه علم هرگز و هیچ گاه از عهده ی پاسخ گفتن بر نخواهد آمد. بسا چیزها كه علم، امروز نمی داند و فردا می داند [4]. از اینها گذشته، بحث ما تا اینجا درباره ی شكست پذیری بنیادهای علم، یك بحث نظری بود.

ارزش نظری و ارزش عملی علم:

اما آنچه ارزشهای راستین را تعیین می كند همیشه عمل است و ما می بینیم كه در عمل، علم انسان را روز به روز پیشتر برده. علم انسان را به جایی رسانده كه انسان معاصر با دقیق ترین محاسبه ها و با محاسبه های واقعاً شگفت انگیز موشك را از فلان نقطه ی زمین پرتاب می كند و موشك درست مطابق با پیش بینی های انسان در سر ساعت معین در فلان نقطه ی معین از ماه می نشیند. یعنی تنها از نظر منطقی و در بحثهای نظری است كه بنیادهای علم شك پذیر است اما آنچه یقینی بودن روانشناسانه، قاطعیت نسبی و ارزش انكارناپذیر علم را ثابت می كند نتایجی است كه انسان از علم در عمل می گیرد [5]

---