گذشته از آیاتی كه دلالت می كند بر اینكه همه چیز مسبّح و حامد پروردگار متعال می باشند مثل آیه ی 44 سوره ی اسراء: و ان من شی ء الاّ یسبح بحمده ولكن لاتفقهون تسبیحهمو آیه ی اول سوره ی حشر:

سبح للّه ما فی السموات و ما فی الارض و هو العزیز الحكیم، آخر سوره ی حشر نیز بعد از آیات معروف به این آیه ختم می شود:

یسبح له ما فی السموات و الارض و هو العزیز الحكیم.

سوره ی صف نیز عیناً مانند سوره ی حشر آغاز می شود:

سبح للّه ما فی السموات و ما فی الارض و هو العزیز الحكیم.

سوره ی جمعه به این آیه شروع می شود:

یسبح للّه ما فی السموات و ما فی الارض الملك القدوس العزیز الحكیم.

سوره ی تغابن این طور آغاز می شود:

یسبح للّه ما فی السموات و ما فی الارض له الملك و له الحمد و هو علی كل شی ء قدیر.

سوره ی حدید این طور شروع می شود:

سبح للّه ما فی السموات و الارض و هو العزیز الحكیم.

سوره ی رعد، آیه ی 13:

و یسبح الرعد بحمده و الملائكة من خیفته و یرسل الصواعق. . .

سوره ی نور، آیه ی 41: الم تر ان اللّه یسبح له من فی السموات و الارض و الطیر صافات كل قد علم صلاته و تسبیحه.

سوره ی انبیاء، آیه ی 19 و 20:

و له من فی السموات و الارض و من عنده لایستكبرون عن عبادته و لایستحسرون. یسبحون اللیل و النهار لایفترون.

در این آیات ممكن است توهم شود كه تسبیح اختصاص دارد به ملأ اعلی- رجوع شود به تفاسیر.

آیاتی هست كه فقط تسبیح ملائكه را ذكر می كنند، مثل آیه ی آخر سوره ی زمر و آیه ی 7 سوره ی مؤمن و حم فصلت آیه ی 38 و شوری آیه ی 5 و آیه ی آخر سوره ی اعراف، صافات 166.

در سوره ی انبیاء، آیه ی 79 تسبیح كوهها و مرغان را با داود ذكر می كند:

و سخرنا مع داود الجبال یسبحن و الطیر و كنا فاعلین.

همچنین سوره ی ص، آیات 17- 19:

و اذكر عبدنا داود ذا الاید انه اواب. انا سخرنا الجبال معه یسبحن بالعشی و الاشراق. و الطیر محشورة كل له اواب.

علاوه بر آیات تسبیح كه گذشت، آیاتی است كه دلالت می كند بر سجود و خضوع و عبادت موجودات:

ان كل من فی السموات و الارض الاّ اتی الرحمن عبداً.

(مریم، 93)در سوره ی رعد، آیه ی 15 می فرماید:

و للّه یسجد من فی السموات و الارض طوعاً و كرهاً و ظلالهم بالغدو و الاصال.

سوره ی نحل، آیه ی 48- 50:

اولم یروا الی ما خلق اللّه من شی ء یتفیؤ ظلاله عن الیمین و الشمائل سجداً للّه و هم داخرون. وللّه یسجد ما فی السموات و ما فی الارض من دابّة و الملائكة و هم لایستكبرون. یخافون ربهم من فوقهم و یفعلون ما یؤمرون.

سوره ی نور، آیه ی 41:

الم تر ان اللّه یسبح له من فی السموات و الارض و الطیر صافات كل قد علم صلاته و تسبیحه.

كلمه ی «صلوة» در اینجا انسان را به یاد جمله ی معروف فارابی می اندازد كه در ورقه های نماز گفته شد: صلّت السماء بدورانها. . .

رجوع شود به ورقه های عشق و جهان و ورقه های آیا همه ی موجودات عاشق حق می باشند؟ .

سوره ی نحل، آیه ی 49 و 50:

و للّه یسجد ما فی السموات و ما فی الارض من دابّة و الملائكة و هم لایستكبرون. یخافون ربهم من فوقهم و یفعلون ما یؤمرون.

سوره ی حج، آیه ی 18: الم تر ان اللّه یسجد له من فی السموات و من فی الارض و الشمس و القمر و النجوم و الجبال و الشجر و الدواب و كثیر من الناس و كثیر حق علیه العذاب.

در تفسیر صافی ذیل آیه ی 41 از سوره ی نور می گوید:

قال بعض اهل المعرفة خلق اللّه الخلق لیسبحوه فنطقهم بالتسبیح له و الثناء علیه و السجود له. فقال: الم تر ان اللّه یسبح له من فی السموات. . . [1]و قال ایضاً: الم تر ان اللّه یسجد له. . . [2]و خاطب بهاتین الآیتین نبیه الذی اشهده ذلك (كذا) و اراه فقال: الم تر و لم یقل الم تروا فانا ما رأیناه فهو لنا ایمان و لمحمد صلی الله علیه و آله عیان، فاشهده سجود كل شی ء و تواضعه للّه و كل من اشهده اللّه ذلك و ر اه دخل تحت هذا الخطاب و هذا تسبیح فطری و سجود ذاتی ینشأ عن تجلّ تجلی لهم فاحبوه فانبعثوا الی الثناء من غیر تكلیف بل اقتضاء ذاتی و هذه هی العبادة الذاتیة التی اقامهم اللّه فیها بحكم الاستحقاق الذی یستحقه.

قال: و لیس هذا التسبیح بلسان الحال كما یقوله اهل النظر ممن لاكشف له قال و نحن زدنا مع الایمان بالاخبار الكشف فقد سمعنا الاحجار تذكر اللّه، رؤیة عین بلسان تسمعه اذ اننا منها و تخاطبنا مخاطبة العارفین بجلال اللّه مما لیس یدركه كل انسان.

در ذیل آیه ی 44 از سوره ی اسراء نقل می كند از كافی و عیاشی:

تنقّض الجدر تسبیحها. و عن الباقر علیه السلام انه سئل ا تسبّح الشجرة الیابسة؟ فقال: نعم، اما سمعت خشب البیت كیف ینقضّ و ذلك تسبیحه للّه، فسبحان اللّه علی كل حال. اقول و ذلك لان نقصانات الخلائق دلائل كمالات الخالق، و كثراتها و اختلافاتها شواهد وحدانیته و انتفاء الشریك عنه و الضد و الند كما قال امیرالمؤمنین علیه السلام: بتشعیره المشاعر عرف ان لا مشعر له و بتجهیره الجواهر عرف ان لا جوهر له و بمضادته بین الاشیاء عرف ان لا ضد له و بمقارنته بین الاشیاء عرف ان لا قرین له (الحدیث) .

ایضاً صافی در ذیل آیه ی 50 از سوره ی نحل می گوید:

قال بعض اهل المعرفة ان امثال هذه الآیات یدل علی ان العالم كله فی مقام الشهود و العبادة الاّ كل مخلوق له قوة التفكر و لیس الاّ النفوس الناطقة الانسانیة و الحیوانیة خاصة من حیث اعیان انفسهم لامن حیث هیاكلهم، فان هیاكلهم كسایر العالم فی التسبیح له و السجود فاعضاء البدن كلها مسبحة ناطقه الاّ تریها تشهد علی النفوس المسخرة لها یوم القیمة من الجلود و الایدی و الارجل و الالسنة و السمع و البصر و جمیع القوی فالحكم للّه العلی الكبیر.

در ذیل آیه ی 48 از سوره ی نحل می گوید:

القمی قال ظل المؤمن یسجد طوعاً و ظل الكافر یسجد كرهاً و هو نموّهم و حركتهم و زیادتهم و نقصانهم.

و فی نهج البلاغه: فتبارك الذی یسجد له من فی السموات و الارض طوعاً و كرهاً، و یعفّر [3]له خدّاً و وجهاً و یلقی بالطاعة [4] الیه سلماً و ضعفاً و یعطی القیاد [5]رهبة و خوفاً [6] به طور كلی عبادت مقوّماتی دارد و آنها عبارت است از معرفت، خضوع و تسلیم و فروتنی، عشق و محبت، اطاعت امر. همه ی این اركان در همه ی موجودات به صورت تكوینی موجود است. از آیات قرآن مفهوم می گردد كه همه ی اشیاء نحوه ی شعوری به خالق خود دارند و یك نوع خضوع ذاتی دارند [7]و همه مطیع فرمان حقند. آنچه كار و حركت در عالم واقع می شود ركوع و سجود و قیام و قعود تكوینی موجودات نسبت به اراده ی كلی حق متعال است، از كوچكترین ذره گرفته تا بزرگترین كهكشان.

رجوع شود به ورقه ی توحید- عبادت تكوینی، اشعار مولوی: ایضاً رجوع شود به تفسیر طنطاوی جلد 9، صفحات. . . ذیل آیه ی كریمه یو ان من شی ء الاّ یسبح بحمده ولكن لاتفقهون تسبیحهم.

---