1. در باب عبادت از دو جهت باید بحث كرد. یكی از جهت اینكه ریشه ی عبادت چیست؟ عبادت و پرستش به طور مسلّم از قدیمی ترین تجلیات و فعالیتهای روحی بشر است كه به شكلهای مختلفی وجود داشته است.

آیا اول خداپرستی بوده و بعد بت پرستی؟ :

و اما اینكه در عبادت، اول خداپرستی بوده و بعد بت پرستی و شرك و یا برعكس بوده است، عقیده ی ما طبق آثار دینی این است كه اول خداپرستی بوده و بعد بت پرستی، و عقیده ی مادیین خلاف این است، كه اول بت پرستی بوده و بعد به موازات پیشرفت و توسعه ی زندگی و عوامل اقتصادی خداپرستی پیدا شده است. از نظر ما علاقه به پرستش و تقدیس و احترام به برتر و بزرگتر، غریزی و فطری بشر است. بشر بی معبود نمی تواند زندگی كند، بی تقدیس ولو آنكه یك پهلوان را شكل افسانه ای بدهد، یك دانشمند را شكل افسانه ای بدهد چاره ای ندارد. ماركس به دیگران گفت: من به اندازه ی شما ماركسیست نیستم. می گویند ماركسیستها و كمونیستها به پیشروان خود جنبه ی الوهیت و پیغمبری داده اند، چاره ای از این ندارند. وقتی كه هر معبودی را از او بگیری بالاخره از سنگ، ازآدم، از حیوان، از مسلك، از پرچم، از وطن، از آب و خاك، از زبان، از هرچه شده است این حاجت به تقدیس و احترام را ارضاء می كند.

ایستادن سران كمونیست در مقابل پرچم كمونیستی به علامت احترام، انجام وظیفه ی تكوینی عبادت است.

اگر انبیا نبودند مردم بت پرست بودند نه اینكه هیچ چیز را نمی پرستیدند.

انبیا پرستش را نیاوردند:

اگر انبیا نبودند همه ی مردم بت پرست بودند، نه اینكه هیچ چیزی را نمی پرستیدند، چرا؟ چون فطرت عبودیت بود ولی راهنما كه او را به اصل كمال و جمال هدایت كند نبود، خود را در مظاهر سرگردان معطل می كرد.

بحث دیگر در آثار و فواید عبادت است از لحاظ روحی و اخلاقی و اجتماعی.

2. در قسمت اول باید بگوییم حقیقت پرستش و عبودیت [1] عبارت است از تعظیم و تقدیس و خضوع و خشوع احترام آمیز و تحسین آمیز و مقرون به ثنا و تذلّل و تخشّع عابد در مقابل معبود، و این بستگی دارد با توحید ذاتی و فطری بودن آن كه در ورقه های اقسام توحید آن را گفته ایم، رجوع شود.

لذت و بهجت عبادت:

3. اگر عبادت از قبیل تواضع اجباری در مقابل زورمندان باشد، خود به خود بهجت و شكفتگی روحی ندارد [2]، فی حدذاته مطلوب نیست، وسیله است برای جلب مطامع و دفع خطرات و لهذا عبادة العبید عبادت واقعی نیست.

4. كلمه ی «ذوق» در اصطلاح عرفا و بعضی حكما مثل بوعلی در اواخر اشارات به اعتبار فطری بودن سیر و سلوك است.

5. داستان حضرت رضا علیه السلام و مأمون: 6. اشعار شهید: 7. وسائل جلد 1، صفحه ی 13:

عشق به عبادت:

عن ابی عبداللّه علیه السلام قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: افضل الناس من عشق العبادة فعانقها و احبها بقلبه و باشرها بجسده و تفرغ لها فهو لایبالی علی ما اصبح من الدنیا علی عسرام علی یسر [3] 8. گفت پیغمبر صباحی زید را. . . 10. ان اللّه تعالی جعل الذكر جلاء للقلوب. (نهج البلاغه) 11. به قول ویلیام جیمز در ما غرایزی هست كه ما را به دنیای دیگر پیوند می دهد، همان طور كه غرایزی هست كه به این دنیا پیوند می دهد.

12. الهی ما عبدتك خوفاً من نارك. . . هبنی صبرت علی عذابك. . . قوّ علی خدمتك جوارحی. . . 13. سعدی: 14. خلاصه ی بحث اول [4]این است كه عبادت یك حالت روحانی و معنوی است، یعنی مبدأ و مقصد غیر مادی دارد. انسان با عبادت به یك احساس معنوی و غیر مادی خود پاسخ می دهد، حتی آنجا كه یك امر مادی و خاكی را مورد پرستش قرار می دهد. این احساس عبارت است از میل به خدمت و تقدیس موجودی برتر و والاتر كه مستحق این خدمت است و شخص تقدیس كننده بدون آنكه هدف و پاداشی از او بخواهد، او را تقدیس و احترام و ستایش می كند. در آن وقتی كه انسان موجود پست تر از خود را عبادت می كند، تحت تأثیر همین حس است. وطن پرستی و قهرمان پرستی و بت پرستی و بالاخره همه ی پرستشها تحت تأثیر همین احساس واقع می شود. چیزی كه هست چون راه توجه به مافوق و حقیقتی كه به تعبیر امیرالمؤمنین «اهل للعبادة» است بر او بسته است متوجه مادون می شود، درست عكس آنچه روان شناسان آن را «تصعید» می گویند.

بت پرستی ضد تصعید است:

تصعید توجه یك غریزه ی پست و منحرف شدن او به سوی بالاست، و بت پرستی و هرچه پرستش غیر خدا توجه و انحراف یك غریزه ی عالی به سوی پایین است. نام این را باید مثلاً «تهبیط» گذاشت.

15. در كتاب فرویدیسم با اشاراتی به ادبیات و عرفان صفحه ی 315 می نویسد:

باید دانست كه نمی توان تنها با شكستن سنن زیان رسان اجتماعی و ابداع آموزش و پرورش شایسته تمام كامهای انسانی را ارضا كرد و از تشكیل وازدگی جلو گرفت، زیرا بسیاری از وازدگیهای ما زاده ی محدودیتهای طبیعی و لازمه ی زندگانی اجتماعی است. برای جلوگیری از مزاحمت این گونه وازدگیها كه برای بشر ضرورت دارند و اساساً پرهیزناپذیرند، باید طرح دیگری ریخت. دبستان فروید برخلاف دبستان یونگ باور دارد كه نمی توان و نباید اهرم حركت جامعه را به عقب برد، قرون وسطی را باز گردانید و با احیای معتقدات لاهوتی یعنی ناخوشیهای روانی دسته جمعی، ناخوشیهای روانی فردی را پیشگیری كرد. به نظر اینان یگانه وسیله ی مؤثر رفع وازدگیهای غیرقابل اجتناب این است كه از سنین كودكی با فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی آشنا شویم و بیاموزیم كهانرژی را در این معابر به جریان بیندازیم. .

رابطه عبادت و نفی پوچی زندگی:

در پاورقی صفحه ی 316 می گوید:

فروید و یونگ هر دو معترفند كه شكستن سنن لاهوتی یكی از علل بزرگ یأس و بدبینی و پریشانی و بیماری انسان معاصر است، ولی یونگ از این رویداد بزرگ غم می خورد و فروید شادی می كند.

سخن یونگ:

یونگ می نویسد: «پا به پای انحطاط دینی اختلال روانی افزایش می یابد، در حدود ثلث بیماران من گرفتار اختلال روانی معینی نیستند بلكه از بی معنایی و پوچی زندگانی خود رنج می برند. . . اینان از آن جهت بیمار بودند كه از آنچه ادیان زنده در همه اعصار به هواداران خود عطا می كرد بهره ای نداشتند، هیچ یك از اینان براستی بهبود نیافتند مگر هنگامی كه وجهه ی دینی خود را بازیافتند. . . متأسفانه فروید این حقیقت را در نیافته است كه بشر هنوز نمی تواند به تنهایی خود را در مقابل قدرتهای ظلمت- یعنی قدرتهای ناخودآگاه نگه دارد» .

آیا انسان می رسد به جایی كه از تسلای دینی بی نیاز باشد؟ :

فروید در پاسخ او می گوید: «من با شما موافق نیستم. شما احتجاج می كنید كه انسان به طور كلی نمی تواند بدون تسلای پندار دینی بسر برد و بدون آن، آلام حیات و خشونت واقعیت را تاب آورد. البته این سخن درباره ی انسانی كه شما این زهر شیرین- یا تلخ و شیرین- را از كودكی به او تزریق كرده اید صادق است، اما درباره ی انسانی كه قائم به ذات خود بار آمده است چطور؟ شاید چنین انسانی كه بیمار روانی نیست، نیازی به چنین مخدری نداشته باشد. راست است كه در این حال آدم خود را در وضع دشواری می یابد و ناگزیر است كه به ناتوانی كامل خود، به سهم ناچیزی كه در گردش كائنات دارد اقرار نماید، ناگزیر از این اعتراف است كه وی مركز خلقت نیست واز تیمار و مهر و مشیتی نیكخواه برخوردار نمی باشد. (در این حال) به كودكی می ماند كه كاشانه ی گرم و نرم خود را ترك گفته است، لكن با اینهمه آیا نباید بالاخره بر طفولیت غالب آمد؟ آدم نمی تواند تا ابد كودك بماند. . . آدم چون از دنیای دیگر چشم توقع برگیرد و انرژیهای آزادشده ی خود را در این حیات خاكی متمركز سازد. . . محتملاً به جایی خواهد رسید كه زندگانی برای همه كس قابل تحمل خواهد بود و دیگر كسی از تمدن قهر و بیداد نخواهد دید. » 16. خلاصه اینكه اولاً: عبادت احساسی است طبیعی و فطری و عمومی.

ثانیاً: لازمه ی هر احساس طبیعی این است كه پاسخ دادن به آن موجب لذت و ابتهاج است و علیهذا پایه ای از پایه های سعادت بشر را تشكیل می دهد.

ثالثاً: هر چیزی كه پاسخگوی یك احساس طبیعی باشد، فی حدذاته مطلوب است و لازم نیست اثری ماورای خود داشته باشد.

رابعاً: حكما به دلایلی اثبات كرده اند كه لذات معنوی، اعم از وهمی و عقلی، از لذات حسی نیرومندترند به شرط آنكه انسان آن لذت معنوی را به اصطلاح «ذوق» كرده باشد، چنانكه بوعلی در نمط هشتم اشارات در آن بحث كرده است.

خامساً: وقایع و مشهودات اهل عبادت خود دلیل و گواه صادقی است بر این مدعا.

سادساً: چقدر كسانی كه مبدأ و مقصد حركات بشر را از لحاظ طبیعی از حدود شكم و زیر شكم بالاتر نمی دانند، مقام بشریت را پست و به انسانیت توهین ناروا روا داشته اند و چقدر مقام انسان را نشناخته اند! سابعاً: فرض كنیم كسی به این سطح عالی از عبادت كه از آن لذت ببرد نرسیده است و حتی آن را درك هم نمی كند، از استغراق ومناجات و حلاوت ذكر و انس چیزی نمی فهمد. مطلب را در سطح پایین تر، در سطحی كه عبادتْ خود فی حدذاته مطلوب نیست مورد بحث قرار می دهیم ببینیم آیا عبادت اگر فرضاً هدف خوب و مسرت بخشی برای بشر نیست، وسیله ی خوب و مفیدی برای زندگی فردی و اجتماعی بشر هست یا نیست؟ اول زندگی اجتماعی بشر را مورد توجه قرار می دهیم.

17. مطلب را از یك نظر می توان از اینجا شروع كرد كه چرا اسلام عبادات را سرلوحه ی تعلیمات و برنامه ی تربیتی خود قرار داده است؟ معنی این سؤال این است كه اولاً عبادات جزء برنامه ی تربیتی اسلام است و ثانیاً سرلوحه ی تمام تعلیمات و دستورهای اسلام است و هر دو درست است.

یعنی اولاً نباید عبادات را از تربیت اخلاقی و اجتماعی جدا دانست و آن را از بقایای اعمال فردی گوشه گیران و راهبان و به عبارت دیگر از بقایای رهبانیت دانست، چنانكه شاید تصور بسیاری از افراد اینچنین باشد وتوجه به عبادت را به منزله ی اعراض از خوب و بد دنیا و مستقل از خوب و بد زندگی تلقی كنند. تصور غالب متصدیان تعلیم و تربیت هم همین است كه نماز یك وظیفه ی مخصوص میان بنده و خداست و به هر حال ربطی، نفیاً یا اثباتاً، به تربیت افراد ندارد الاّ اینكه مقداری وقت شخص را می گیرد.

نماز در عین اینكه مبیّن و مظهر یك رابطه ی فطری میان مخلوق و خالق است و مظهر تسلیم در مقابل امر خالق است و در حقیقت تسلیم به فرمان فطرت است، تسلیم به الهامات قلب است، تسلیم به راستی و تقوا و امانت و عفت و عدالت و احسان است، خود پشتوانه ی اخلاق و پشتوانه ی عدالت اجتماعی است.

اما پشتوانه ی اخلاق است از آن نظر كه در ورقه های اخلاق گفته ایم كه اساس اصلی اخلاق خروج از خودی است و این جهت بدون ایمان و اعتقاد به خدا میسر نیست، و این ایمان و اعتقاد و ارتباط و اتصال به وسیله ی عبادات محكمتر و تازه می شود و مانعفراموشی می گردد.

و اما پشتوانه ی قانون است به جهت آنكه عدالت را رعایت كردن مستلزم تحمل محرومیت است، و این فقط در قدرت ایمان است. علم و تمدن كاری كه كرده است مظالم را از روی پرده به پشت پرده برده است.

آیه یضرب اللّه مثلاً كلمة طیبة. . . می خواهد بگوید تمام ثمرات خوب وابسته است به ایمان و قهراً به آنچه این رابطه را محكم می كند.

این اشتباه است كه عبادت به جز خدمت خلق نیست.

ما به تقلید فرنگیها عبادات را از تعلیم و تربیت و از قضاوت و از سایر شئون زندگی جدا كردیم، در صورتی كهلاینال عهدی الظالمینو عدالت اسلامی شامل عبادات هم هست.

چرا در صدر اسلام زنان و مردانی پیدا می شدند و می آمدند و خودشان تقاضای اجرای حدود می كردند؟ (كافی جلد 7، صفحه ی 186) 18. چقدر فرق است میان كاری كه با نام خدا و تواضع در برابر حق شروع و ختم می شود و كاری كه با جمله ی «خانمها و آقایان» و دست پشت كمر زدن آغاز می شود. ما از اهمیت شروع به نام خدا و به كار بردن جمله ی ان شاء اللّه و استمداد از عنایت خدا غافلیم. چقدر اشتباه بزرگی است كه كم كم به عنوان پیشرفت و تمدن، بسم اللّه الرحمن الرحیماز اول كتابها و اول كارها برداشته شده است. آیا جمله ای عالیتر و راقی تر ازبسم اللّه الرحمن الرحیمدارید؟

---