نهج البلاغه كه شامل قسمتی از خطبه های امیرالمؤمنین است انواع خطابه ها دارد؛ هم موعظه های بلیغ دارد و هم خطابه های حماسی و اجتماعی. شیخ محمد عبده، مفتی بزرگ مصر، شرح مختصری دارد بر نهج البلاغه و مقدمه ای بر آن نوشته. در آنجا می نویسد: یك تصادف سبب شد كه من فراغتی پیدا كنم و به مطالعه ی نهج البلاغه بپردازم. وقتی كه به مطالعه ی این كتاب پرداختم انواع سخنان در آن یافتم و سخت مرا تحت تأثیر قرار داد. خود را در وقت مطالعه ی این كتاب در حالی می دیدم كه دائماً از صحنه ای وارد صحنه ی دیگر می شوم، پرده ها مرتب عوض می شد. یك وقت صحنه ای در برابرم مجسم می شد و گوئیا مردانی را جلو چشم خود می دیدم كه پوست شیر و پلنگ به تن كرده اند و آماده ی حمله هستند. خود را در حالی می دیدم كه چنان تحت تأثیر هستم كه مایلم به میدان جنگ بروم، خون دشمن را بریزم و خونم ریخته شود. باز می دیدم صفحه و صحنه عوض شد، با یك واعظ و مذكِّر روبرو هستم كه با سخنان خود به دل نرمی و رقّت و لطافت می بخشد، صفا می دهد. جای دیگر، پرده و صحنه عوض می شد، چنین حس می كردم كه یك خطیب اجتماعی و سیاسی ایستاده و از مصالح عمومی سخن می گوید. جای دیگر مثل این بود كه فرشته ای را می دیدم از عالم بالا دست دراز كرده و می خواهد مردم را به سوی عالم بالا بكشاند. بلی این طور است نهج البلاغه، انواع سخن و انواع خطابه در آن یافت می شود:

موعظه هست، توحید و معرفت هست، خطبه ی سیاسی هست، حماسه هست. برای نمونه قسمت كوچكی از یك خطبه ی حماسی نقل می كنم. در وقتی كه لشكر علی علیه السلام و لشكر معاویه در صفّین به یكدیگر می رسند، به علی خبر می دهند كه معاویه پیشدستی كرده است و شریعه یعنی محل ورود در آب را گرفته و ما را در مضیقه ی بی آبی گذاشته است، اجازه بدهید فوراً وارد جنگ بشویم و شریعه را پس بگیریم. فرمود: نه، صبر كنید بلكه بتوانیم با مذاكره قضیه را حل كنیم. نامه ای نوشت به معاویه و توسط یك نفر فرستاد كه ما اینجا آمده ایم بلكه بتوانیم بدون اینكه احتیاج به به كار بردن اسلحه باشد با مذاكره اختلافات را حل كنیم و تو قبل از هرچیز پیشدستی كرده ای و آب را بر لشكریان من بسته ای، دستور بده جلو آنها را باز بگذارند. اما معاویه گوش نكرد و این را برای خود شانسی به حساب آورد. عمرو عاص كه وزیر مشاور معاویه بود به او گفت: راست می گوید علی، دستور بده مخالفت نكنند، و بعلاوه علی مردی نیست كه تشنه بماند و نتواند شریعه را از تو پس بگیرد. معاویه قبول نكرد. بالاخره بعد از چند بار رفت و آمد پیكها، علی علیه السلام ناچار شد كه دستور دهد یورش ببرند و سپاه معاویه را عقب برانند. اینجاست كه باید خونها را به جوش آورْد و غیرتها و حمیّتها را تحریك كرد.

آمد در مقابل سپاه خود ایستاد و با سه چهار جمله چنان جوش و خروشی به وجود آورد كه طولی نكشید معاویه و یارانش از دور آب به كناری رانده شدند. من هر وقت به این جمله ها می رسم مثل این است كه ارتعاشی در بدنم پیدا می شود. آن جمله ها این است: قَدِ اسْتَطْعَموكُمُ الْقِتالَ یعنی این جمعیت پیشقدم شده اند و مانند گرسنه ای كه غذا بخواهد خواهان نبرد شمایند. فَاَقِرّوا عَلی مَذَلَّةٍ وَ تَأْخیرِ مَحَلَّةٍ اَوْ رَوُّوا السُّیوفَ مِنَ الدِّماءِ تُرْوَوْا مِنَ الْماءِ بنابراین دو راه بیشتر نیست: یا به این ذلّت و پستی و تأخّر باقی بمانید یا این شمشیرها را از خون این نابكارها سیراب كنید تا بتوانید از آب سیراب گردید. فَاِنَّ الْحَیاةَ فی مَوْتِكُمْ قاهِرینَ وَ الْمَوْتَ فی حَیاتِكُمْ مَقْهورینَ [1] زندگی در این است كه بمیرید اما غالب و قاهر و پیروز، و مردن در این است كه زنده باشید اما مقهور و مغلوب و توسری خور. این چهار جمله غیرتها و حمیّتها را به حركت آورد. طولی نكشید كه یاران معاویه به شدت به عقب رانده شدند. یكی دو جمله از خطابه های فرزند عزیز علی، حسین بن علی علیه السلام نیز به عنوان نمونه ذكر می كنم. ما هرچند فعلاً خطابه ی جمعه نداریم ولی از بركت وجود حسین علیه السلام خطابه ها و منبرها دایر است. در سایر كشورهای اسلامی هم خطابه هست اما در كشور ما خطابه های دینی روی پایه ی عزاداری حسین بن علی علیه السلام است.

---