یك چیز در یك جا وسیله ی هدایت است و بسا هست همان چیز در جای دیگر وسیله ی گمراهی و ضلالت باشد. منطقی كه یك پیرزن را مؤمن می كند اگر در مورد یك آدم تحصیل كرده به كار برده شود او را گمراه می كند. یك كتاب در یك زمان، متناسب ذوق عصر و ذوق زمان و سطح فكر زمان بوده و وسیله ی هدایت مردم بوده است و همان كتاب در زمان دیگر اسباب گمراهی است. ما كتابها داریم كه در گذشته وظیفه ی خود را انجام داده اند و صدها و هزارها نفر را هدایت كرده اند ولی همان كتابها در زمان ما كسی را هدایت نمی كند، سهل است، اسباب گمراهی و شك و حیرت مردم می باشد، از كتب ضَلال باید شمرده شود؛ خرید و فروش آنها، طبع و نشر آنها خالی از اشكال نیست. عجب! كتابی كه هزارها بلكه دهها هزار را در گذشته هدایت كرده است، حالا از كتب ضلال است؟ ! بلی، جز كتاب آسمانی و گفتار واقعی معصومین، هر كتاب دیگر را كه در نظر بگیریم یك رسالتی دارد برای یك مدت موقت و محدود؛ آن مدت كه گذشت آن رسالت تمام می شود. این مطلب كه عرض كردم یك مسئله ی مهم اجتماعی است و هنوز برای ما به صورت یك معما و یك مجهول كه باید آن را حل كرد طرح نشده است. من انتظار ندارم كه در این جلسه كاملاً مطلب روشن شود. مكرر باید گفته شود تا ما باور كنیم كه وسایل هدایت هر زمانی مخصوص خود آن زمان است. لازم است شواهدی از متن اسلام بر این مطلب بیاورم تا معلوم شود در آثار اسلامی به این مطلب توجه داده شده. آیه ای در ابتدای سخنرانی خواندم: اُدْعُ اِلی سَبیلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ اَحْسَنُ. این آیه ی كریمه به اتفاق مفسرین، سه وسیله ی مختلف برای دعوت و هدایت مردم ذكر كرده و هریك از این سه وسیله برای یك مورد مخصوص است. می فرماید:

مردم را به راه پروردگارت بخوان. كلمه ی «رب» هرجا كه ذكر می شود عنایتی است به معنی تربیت. چون مقام، مقام دعوت و تربیت است با كلمه ی «رب» تعبیر شده: مردم را به راه پروردگارت بخوان، آن راهی كه مردم باید پرورش داده شوند و تربیت شوند به آن راه. مردم را بخوان. با چه وسیله؟ به وسیله ی حكمت. حكمت یعنی سخن متقن و محكم كه قابل خدشه و تشكیك نیست؛ به اصطلاح منطقیین و حكما یعنی سخنی كه مقدماتش صد درصد یقینی است. یعنی مردم را به راه پروردگارت بخوان با برهان و حكمت و علم صد درصد خالص و عقل خالص. مفسرین گفته اند دعوت كردن به وسیله ی حكمت و برهان و دلیل عقلی و علمی برای یك دسته ی خاص است كه استعداد آن را دارند. وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ یعنی مردم را به راه پروردگارت بخوان به وسیله ی موعظه ی خوب و پند و اندرزهای دلپسند. بعضی از مردم استعداد بیان عقلی و علمی ندارند، اگر مسائل علمی برای آنها طرح شود گیج می شوند. راه هدایت آنها پند و اندرز است. با تمثیل و قصه و حكایت و هر چیزی كه دل آنان را نرم كند باید آنها را هدایت كرد. سر و كار موعظه و اندرز با دل است، و اما سر و كار حكمت و برهان با مغز و عقل و فكر است. اكثریت مردم در مرحله ی دل و احساسات اند نه در مرحله ی مغز و عقل و فكر. وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ اَحْسَنُ. اگر با كسی روبرو شدید كه غرضش كشف حقیقت نیست، غرضش این نیست كه حقیقتی را بفهمد، آمده برای مجادله و حرف زدن و ایراد گرفتن، در كمین است یك كلمه ای بشنود آن را مستمسك قرار دهد و هو كند و مجادله نماید، تو هم با اینچنین شخصی مجادله كن. اما تو به نحو احسن مجادله كن، در مجادله از راه حق و حقیقت خارج نشو، در مجادله بی انصافی نكن، حق كشی نكن، دروغ به كار نبر، و امثال اینها. این آیه طرق مختلفی برای هدایت ذكر می كند و هر طریقی برای موردی خاص است. پس معلوم می شود وسیله ای 42كه باید در مقام هدایت به كار برد یكسان و یكنواخت نیست.