تكیه ی قرآن بر تأثیر تعیین كننده ی عوامل اخلاقی موجب شده كه تاریخ را به صورت یك منبع آموزشی مفید درآورد. اگر وقایع تاریخی یك سلسله حوادث تصادفی و اتفاقی باشد و هیچ چیز شرط هیچ چیز نباشد، تاریخ با افسانه تفاوت نخواهد داشت؛ یك سرگرمی می تواند باشد و غذای خیال؛ جنبه ی آموزندگی نخواهد داشت. و اگر تاریخ ضابطه و قاعده داشته باشد ولی اراده ی انسانی نقشی نداشته باشد، تاریخ از جنبه ی نظری آموزنده است نه از جنبه ی عملی. بنا بر این فرض، آموزش تاریخ نظیر آموزش حوادث دورترین كهكشانهاست كه انسان در عین اطلاع كامل، كوچك ترین نقشی در تغییر و هدایت و تعیین جهت آنها نمی تواند داشته باشد. و اگر ضابطه و قاعده داشته باشد و انسان نیز نقش مؤثر داشته باشد و عامل تعیین كننده را زور یا زر بدانیم، تاریخ آموزنده است اما آموزنده ی بدی؛ همچنین است اگر علم را به عنوان یك وسیله ی زور و قدرت، عامل تعیین كننده بدانیم. اما اگر تاریخ را دارای قاعده و ضابطه، و اراده ی انسان را مؤثر در تحولات تاریخ، و نقش اصیل و نهایی را در سعادت و كمال جامعه برای ارزشهای اخلاقی و انسانی بدانیم، آن وقت است كه تاریخ، هم آموزنده است و هم مفید. قرآن با چنین دیدی به تاریخ نگاه می كند. در قرآن به نقش به اصطلاح مرتجعانه ی «ملأ» و «مترفین» و «مستكبرین» و نقش حق طلبانه ی «مستضعفین» تصریح شده است. در عین حال از نظر قرآن آن جهاد مستمر پیشبرنده ای كه از فجر تاریخ وجود داشته و دارد، ماهیت معنوی و انسانی دارد نه مادی و طبقاتی.