و. هرچند در مجموع، حركت تاریخ تكاملی است ولی- بر خلاف نظریه ی ابزاری- سیر تكاملی تاریخ جبری و لایتخلف نیست، یعنی چنین نیست كه هر جامعه در هر مرحله ی تاریخی لزوماً نسبت به مرحله ی قبل از خود كاملتر بوده باشد. نظر به اینكه عامل اصلی این حركت انسان است و انسان موجودی مختار و آزاد و انتخابگر است، تاریخ در حركت خود نوسانات دارد؛ گاهی جلو می رود و گاهی به عقب برمی گردد، گاه به راست منحرف می شود و گاه به چپ، گاهی تند می رود و گاهی كند و احیاناً برای مدتی ساكن و راكد و بی حركت می ماند. یك جامعه همچنان كه تعالی می یابد انحطاط پیدا می كند. تاریخ تمدنهای بشری جز یك سلسله تعالیها و سپس انحطاطها و انقراضها نیست. در عین حال همچنان كه توین بی مورخ و دانشمند شهیر معاصر گفته است: «انحطاط تمدنها امری اجتناب ناپذیر نیست، ولی تاریخ بشریت در مجموع خود یك خط سیر تكاملی را طی كرده است» .