بعد یك مسئله دیگر مطرح است كه یك مسئله انسانی است، یعنی مسئله ای است كه مربوط به شناخت ما از انسان می شود. گفتیم ریشه ی انقلابها نارضایتی ها و آرزومندی هاست اما نه صرف نارضایتی، بلكه نارضایتی كه توأم با حالت هجوم و تعرض باشد. اینجا این مسئله مطرح می شود كه ریشه ی نارضایی های اجتماعی در میان بشر چیست؟ آیا یك ریشه دارد؟ همه ی انقلابها در عالم توأم با نارضایی ها و هجوم ها و تعرض ها و نفی ها و انكارهاست، آیا ریشه ی همه نارضایی ها در نهایت امر یك چیز است؟ و یا نه، در جامعه های مختلف، در شرایط مختلف اجتماعی علل نارضایی ها مختلف و متفاوت است. ممكن است علل نارضایی ها مادی باشد، یعنی مردمی از آن جهت انقلاب می كنند كه از وضع مادی زندگی خود ناراضی هستند، از آن جهت انقلاب می كنند كه خود را به عنوان یك طبقه در مقابل یك طبقه ی دیگرْ محروم می بینند، محرومیت خود را می بینند و بهره مندی طبقه ی دیگر را، خصوصا بعد از آن كه ادراك و كشف كنند و معتقد شوند كه منشأ محرومیت اینها برخورداری آنهاست، یعنی اینچنین نیست كه آن برخوردار است و برخورداری او ربطی به محرومیت این ندارد و این اگر محروم است محرومیتش به برخورداری او مربوط نیست، بلكه این به این دلیل محروم است كه او برخوردار است و او به این دلیل برخوردار است كه این محروم است، این دو به یكدیگر وابسته است. وقتی كه این جهت وارد خودآگاهی مردم شد، قهرا مردمی به دلیل نارضایی از وضع مادی موجود خود، علیه آن طبقه دیگر قیام می كنند. آنوقت قیام آنها می شود انقلاب مادی یعنی یك انقلاب طبقاتی، انقلابی كه یك طبقه مثلا طبقه كارگر علیه طبقه كارفرما، طبقه كشاورز علیه طبقه مالك زمین (فئودالها) قیام می كند، برای این كه خودش را از محرومیت خارج كند و او را از وضع برخورداری بیرون بیاورد. این یك ریشه برای نارضایی های اجتماعی است. عده ای معتقدند همین یك ریشه هم بیشتر در دنیا وجود ندارد، در همه دنیا هرچه انقلاب بوده ریشه اش محرومیتهای مادی است. تمام قیامها و انقلابها ماهیت طبقاتی دارد و ریشه اش در محرومیت مردم است. هر وقت جامعه به صورت دوقطبی درآمد، مردم تقسیم شدند به دو قطب: قطب مرفّه و قطب محروم، قطب برخوردار و قطب بی نصیب، فقط و فقط در این شرایط است كه انقلاب پیدا می شود.

تا این شرایط به وجود نیاید محال است انقلاب پیدا شود. ریشه انقلاب فرانسه همین است، ریشه انقلاب صدر اسلام همین است، ریشه انقلاب اكتبر كه معلوم است همین است، ریشه انقلاب اسلامی ایران همین است، غیر از این اصلا امكان ندارد.

صورتها و شكلها مختلف است اما روح و معنا و باطن یكی است. خلاصه همان طور كه گفته اند «همه ی راهها به رم منتهی می شود» همه ی راهها به شكم منتهی می شود.