قطع نظر از اجر و پاداشی كه برای دعا هست و قطع نظر از اثر استجابتی كه بر دعا مترتب است، دعا اگر از حد لقلقه ی زبان بگذرد و دل با زبان هماهنگی كند و روح انسان به اهتزاز درآید یك روحانیت بسیار عالی دارد، مثل این است كه انسان خود را غرق در نور می بیند، شرافت گوهر انسانیت را در آن وقت احساس می كند.

آن وقت خوب درك می كند كه در سایر اوقات كه چیزهای كوچك او را به خود مشغول داشته بود و او را آزار می داد چقدر پست و ساقط و سافل بوده. انسان وقتی كه از غیر خدا چیزی می خواهد احساس مذلت می كند و وقتی كه از خدا می خواهد احساس عزت. لهذا دعا، هم طلب است و هم مطلوب، هم وسیله است و هم غایت، هم مقدمه است و هم نتیجه. اولیای خدا هیچ چیزی را به اندازه ی دعا خوش نداشتند، همه ی خواهشها و آرزوهای دل خود را با محبوب واقعی در میان می گذاشتند و بیش از آن اندازه كه به مطلوبهای خود اهمیت می دادند به خودِ طلب و راز و نیاز اهمیت می دادند، هیچ گونه احساس خستگی و ملالت نمی كردند، به تعبیر امیرالمؤمنین خطاب به كمیل نخعی:

هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلی حَقیقَةِ الْبَصیرَةِ وَ باشَروا رَوْحَ الْیَقینِ وَ اسْتَلانوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفونَ وَ اَنِسوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجاهِلونَ وَ صَحِبُوا الدُّنْیا بِاَبْدانٍ اَرْواحُها مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْاَعْلی [1].

ناگهان علم و آگاهی در كمال حقیقت بصیرت و بینش بر آنها و قلبشان فرود آمد و لذت یقین را درك كردند و با حقیقت آن تماس گرفتند، و با آنچه دنیاداران از آن در هراس اند و آن را ناخوش و دشوار می دارند اینان خوشند و آن را نرم و دلپسند شمردند و به آنچه نادانان از آن گریزان اند مأنوس شدند، و با اهل دنیا با بدنهایی كه روح آن بدنها متعلق به محل اعلی و عالم ربوبی است معاشرت كردند.

برعكسِ دلهای زنگ گرفته ی سیاه و قفل شده كه از درگاه خدا رانده شده اند.

---