گفتیم جهان دومرتبه تا حدود زیادی به سوی مكتب انسانیت بازگشته است؛ یعنی فلسفه هایی به نام فلسفه های انسانیت در جهان پیدا شده است، و شاید از همه ی اینها عجیب تر دین انسانیتی است كه اگوست كنت در اواسط قرن نوزدهم تأسیس و اختراع و ابتكار كرد. این مرد در یك بن بست عجیبی میان عقل و فكرش از یك طرف، و دل و وجدانش از طرف دیگر واقع شده بود. روی همین جهت چیزی را اختراع كرد به نام «دین انسانیت» و گفت: دین برای بشر ضرورت دارد و تمام مفاسدی كه در اجتماع دیده می شود به این جهت است كه دین در اجتماع سستی گرفته است. دینِ گذشته (كه او توجهش همیشه به مذهب كاتولیك بوده است) صلاحیت این را كه دین بشر امروز باشد ندارد. او دوره های سه گانه ای را تشخیص داده بود: دوره ی ربّانی و ماوراء الطبیعی، دوره ی فلسفی و تعقلی، و دوره ی علمی و تحققی و مثبت (به قول خود او) . گفت: مذهب كاتولیك مربوط به طرز تفكر ماوراء الطبیعی بشر بوده است. امروز دیگر عصر، عصر علم است و بشر، دیگر تفكر ماوراء الطبیعی را نمی پذیرد. دین را اختراع كرد منهای ریشه ی غیبی (خیلی عجیب است: دین، دین باشد منهای ریشه ی غیبی! ) . ولی تمام آداب و رسوم و مناسك و شعائر و آدابی را كه در دین بود قبول كرد. حتی برای دین خودش كشیش قائل شد. خودش هم به عنوان یك پیامبر اما پیامبر بی خدا. و حتی گفته اند در آدابش از مذهب كاتولیك اقتباس كرده. عین همان آداب و مناسك مذهب كاتولیك را در دین انسانیت خودش آورد.

بعضی به او اعتراض می كردند، می گفتند: ما با دینی كه ریشه ی الهی ندارد كاری نداریم. تو كه مذهب كاتولیك را قبول نداری، دیگر چرا این تشریفات را كه حتی ممكن است از نظر یك عالِمْ خرافات جلوه كند، می آوری؟ تو خدا را قبول نداری، آداب و مناسكش را می آوری و قبول می كنی؟ ! .

ولی از یك جهت حق با او بود؛ بشر نیاز به عبادت و پرستش دارد، نیاز به انجام یك سلسله آداب و عادات دارد كه آنها را به مفهوم و عنوان دیگری [بجا] [1] بیاورد. این بود كه او دینی در میان بشر آورد كه منهای ریشه ی غیبی بود ولی به علاوه ی عبادات، آداب و عادات و مناسك و شعائر. و عجیب این است كه در بعضی كتابها خواندم كه این مرد اتباع و پیروان زیادی هم در اروپا و آمریكا پیدا كرد و حتی نوشته اند امروز هم دین این آدم اتباع و پیروان زیادی دارد و خانه ی او برای پیروانش حكم كعبه را پیدا كرده است. به طوری كه در یكی از كتابهای عربی خواندم، او معشوقه ای داشته است و جریان از این قرار بوده كه شوهر آن زن به حبس ابد محكوم می شود و بعد او عاشق آن زن می شود و قبل از اینكه به وصال او برسد، وی می میرد و تا آخر عمر هم او را فراموش نمی كند. و می گویند اساساً از همین جا از دنیای عقل به دنیای دل و احساسات رو آورد، و بعد هم كارش منتهی شد به اینكه دین انسانیت را اختراع كند. در این كتاب نوشته بود كه اتباع او معشوقه ی وی را مریم عذرای این دین می خوانند؛ یعنی به اندازه ای كه مسیحیها برای مریم عذرا تقدیس و احترام قائل هستند، پیروان مكتب انسانیت اگوست كنت برای معشوقه ی او تقدیس و به اصطلاح قدسیت قائلند.

ولی بعدها مسئله ی مكتب انسانیت و به عبارت دیگر اصالت بشر، به شكلهای دیگر مطرح شده است كه امروز شما خودتان می بینید و می خوانید و می شنوید.

چون باید همه ی مطالب را در یك سخنرانی خلاصه كنم، قسمتهایی را به طور خلاصه و مختصر عرض می كنم. در باب انسان و اصالت انسان مسائل خیلی زیادی هست.

لااقل به صورت سؤال، اینها را عرض می كنم:

---