تعلیمات عرفا و متصوّفه ی خودمان نكات برجسته و تعلیمات عالی زیاد دارد. ولی یكی از خسارتهای بزرگی كه اسلام از راه تعلیمات عرفا و متصوّفه دید، این بود كه اینها تحت تأثیر تعلیمات مسیحیت از یك طرف، تعلیمات بودایی از طرف دیگر و تعلیمات مانوی از سوی دیگر، در مسئله ی مبارزه با نفس و به اصطلاح خودشان نفس كشتن و در مسئله ی خود را فراموش كردن حساب از دستشان در رفت. اگر اندك توجهی به تعلیمات اسلام می كردند می دیدند اسلام طرفدار منهدم كردن نوعی خودی و زنده كردن نوع دیگر از خودی است. اسلام می گوید خود را فراموش كن و خود را فراموش نكن. خود سافل حیوانی را توصیه می كند كه فراموش كنید ولی یك تولد و ولادت دیگر در روح شما می خواهد. می خواهد یك خود دیگر، یك منش دیگر در وجود شما زنده شود.

شاید دوازده سال پیش یا بیشتر بود كه من متوجه این نكته شدم و بعد هم كه اقبالنامه آقای سید غلامرضا سعیدی را خواندم، دیدم كه اقبال لاهوری متوجه این نكته شده است. مطلبی را تحت عنوان «فلسفه ی خودی» بیان كرده و مقصودش این است كه خودی خودت را بازیاب، خودی انسانی خودت را بازیاب.

اصلاً اسلام یكی از عقوبتهای الهی را این می داند كه خدا انسان را به شكلی درمی آورد كه خودش را فراموش كند: وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِینَ نَسُوا اَللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ [1] از كسانی مباشید كه خداوند را فراموش می كنند و در نتیجه ی فراموش كردن خدا، خدا آنها را معاقب می كند. عقابش این است كه خودشان را فراموش می كنند.

می گوید «خود» اما آن خودی كه قرآن می گوید یادت باشد، چیست؟ نمی گوید شهوتت یادت باشد، نمی گوید جاه طلبی ات یادت باشد، نمی گوید پول پرستی ات یادت باشد. می گوید اینها را فراموش كن، خودت یادت باشد. تو این نیستی، تو برتر از این هستی؛ تو یك انسانیتی هستی، یك شخصیتی هستی، یك منشی هستی كه وقتی آن منش را در خودت بیابی خودت را یكپارچه نور می بینی، خودت را یكپارچه عظمت و قدرت می بینی، خودت را یكپارچه شرافت می بینی. آن را فراموش نكن. والاّ شما چه كسی را در دنیا پیدا می كنید كه بیش از علی علیه السلام مردم را دعوت به تقوا كرده باشد؟ ! (اینها تأمل دارد، تفكر دارد؛ باید درباره ی اینها فكر كرد) چه كسی بیش از علی مردم را دعوت به مبارزه ی با هوای نفس كرده است؟ چه كسی بیش از علی مردم را دعوت به ترك دنیا كرده است؟ هیچ كس. ولی همین علی در تعلیمات خودش انسانها را دعوت به عزّت و منش می كند.

در دنباله ی همان جمله هایی كه عرض كردم خطاب به امام حسن می فرماید، این جمله را دارد: وَ لا تَكُنْ عَبْدَ غَیْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللّهُ حُرّاً [2]پسركم! بنده ی انسان دیگری مباش، خدا تو را آزاد آفریده است، خودت را حفظ كن. علی كه دعوت به تواضع می كند و متواضع ترین مردم دنیاست، علی كه همیشه به مبارزه ی با هوای نفس توصیه می كند، چطور اینجا دعوت به منیّت می كند؟ نه، این منیّت غیر از آن منیّت است. این منیّتی است كه باید محفوظ بماند. این است كه می گوید: وَ لا تَكُنْ عَبْدَ غَیْرِك هرگز خودت را بنده ی دیگری مكن. بنده ی دیگری بودن، برده ی دیگری بودن، اظهار خاكساری پیش بنده ای از بندگان خدا كردن، با شرافت خدایی و عزّت انسانی تو منافات دارد.

---